Osmanlılar'da semâ, devrân, Raks tartışmaları ve iki şeyhülislâm risâlesi

Tasavvuf çevrelerinde görülen ve bir çeşit zikir olarak kabul edilen semâ ve devrân ile ilgili tartışmalar, bilhassa 16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı toplumunu derinden etkilemiş olmakla birlikte, Müslüman toplumlarda tarih boyunca hiç eksik olmamış bir konudur. Neredeyse eli kalem tutan herkes bu konu hakkında fikir belirtmiştir. Osmanlı Devleti’nin en güçlü şeyhülislamlarından Zenbilli Alî Efendi ile Kemal Paşa-zâde’nin (İbn Kemâl Paşa) de semâ ve devrân ile ilgili fetvâları vardır. Halef-selef olan iki şeyhülislamın fetvâları birbirine tamâmen zıttır. Bu makālede konu ile ilgili genel bir bilgilendirmenin ardından şeyhülislamların risâleleri değerlendirilecektir.

Two treaties by two Ottoman sheikh al-Islam and discussions during the Ottoman Empire on sufi dance (sama and dawran)

Even though the discussions on sama and dawran, which are observed in Sufi circles as forms of chanting the names of Allah, affected the Ottoman public during the 16th and 17th centuries, they have always existed in Muslim society. Almost all scholars have expresed their opinions about this topic. Two of the most powerful Ottoman sheikh al-Islams, Zenbilli Ali Efendi and Kemâl Pasha- Zâde, issued legal opinions about sama and dawran. The opinons of these two grand muftis, who succeded each other, are completely contrary to each other. After a general evaluation of the topic, this article will analyze the treatises of the Ottoman sheikh al-Islams: Zanbilli Alî Effendi (d. 1525) and Kemâl Pasha- Zâde (d. 1534).

PDF

___

Abdülkādir Geylânî, el-Gunye li-tâlibî tarîki 1-Hakk, Dimaşk, ts.
Abdülkerîm Kuşeyrî, er-Risâletü’l-kuşeyriyye, nşr. Ali Baltacı, Beyrut, 1990.
Ahmed Eflâkî, Menâkıbü’l-ârifîn-Âriflerin Menkıbeleri, trc. Tahsin Yazıcı, İstanbul, 1989.
Ali b. Muhammed Cürcânî, et-Ta‘rîfât, nşr. Abdü’l-Mün‘im el-Hıfnî, Kāhire, 1991.
Ali b. Osman Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb-Hakîkat Bilgisi, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul,1996.
Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları, trc. Ender Gürol, İstanbul, 1982.
Arthur Gribetz, “Semâ Tartışması”, trc. Hüseyin Akpınar, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 4, 2003, sayı: 10.
Bilal Kemikli, “Türk Tasavvuf Edebiyatında Risâle-i Devrân ve Semâ Türü ve Gaybî’nin Konuya İlişkin Görüşleri”, AÜİFD, c. XXXVII, 1997.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz, İstanbul, ts.
Cengiz Gündoğdu, Abdülmecîd Sivâsî, Ankara, 2000.
Ebû Abdurrahmân Sülemî, Nesîmü’l-ervâh, nşr. Süleyman Ateş, Ankara, 1981.
Ebû Bekr Abdullah b. Şevâhir Râzî, Kitâbu menârâti’s-sâirîn, nşr. Saîd Abdülfettâh, Kuveyt,1993.
Ebû Şücâ‘ b. Şîreveyh Deylemî, el-Firdevs bi-me’sûri’l-hıtâb, nşr. es-Saîd b. Besyûnî Zeğlûl,Beyrut, 1986.
Ebu’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed Taberânî, el-Mu‘cemü’l-kebîr, nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut, ts.
Ebu’n-Necîb Abdülkāhir Sühreverdî, Âdâbü’l-mürîdîn, nşr. Fehîm Muhammed Şeltût, Kāhire, ts.
Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara, 1997.
Fâtıma Fuâd, es-Semâ‘ inde Sûfıyyeti’l-İslâm, Kāhire, 1997.
H. İbrahim Şimşek, “İki Nakşbendî Müceddidînin Deveran Savunması” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi Dergisi, yıl: 4, 2003, sayı: 10.
Hayrânî Altıntaş, “İbn Kemâl ve Tasavvuf”, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, Ankara,1986.
Hayreddin Karaman, İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri, İstanbul, 1984, c. I.
Himmet Konur, İbrâhîm Gülşenî, Hayâtı, Eserleri, Tarîkatı, İstanbul, 2000.
Hüseyin G. Yurdaydın, İslâm Târihi Dersleri, Ankara, 1982.
İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Beyrut, ts.
İsmet Parmaksızoğlu, “Kemâl Paşa-zâde”, İA, c. VI.
Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hakk fî ihtiyâri’l-ehakk, nşr. Mustafa Kara, İstanbul, 1981.
Kemâl Paşa-zâde (İbn Kemâl Paşa), Risâle fi reddi’s-Sûfiyye, Mekke Harem Ktp., no: 150/14,mikrofilm no: 2271.
— Risâle fi Deverâni’s-Sûfıyye, Londra India Office Library and Records (IORL), Or. 12933.
M. Câvid Baysun, “Cemâlî”, İA, c. III.
M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında 16. Asır Türk Hayâtı,İstanbul, 1972.
M. Zeki Pakalın, Osmanlı Târih Devimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993.
Muhammed b. Muhammed Gazâlî, İhyâü ulûmi’d-dîn, Kāhire, 1996.
Mustafa Kara, Tekkeler ve Zâviyeler, İstanbul, ts.
Necmeddin Bardakçı, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, Isparta, 2000.
Nûreddîn b. Abdülhâdî Ebu’l-Hasen es-Sündî, Hâşiyetü’s-Sündî ale’n-Nesâî, nşr. Abdülfettâh Ebâû Gudde, Halep, 1986.
Osman Türer, Türk Mutasavvıf ve Şâiri Muhammed Nazmî, Ankara, 1988.
Reşat Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, İstanbul, 2000.
Serrâc et-Tûsî, el-Lüma‘ fi ilmi’t-tasavvuf, nşr. Abdülhalîm Mahmûd, Mısır, 1960.
Seyit Bahçıvan, İbn Kemâl Paşa ve ârâuhu’l-i‘tikādiyye, Ümmü’l-Kurâ Ün., ed-Da‘ve ve Usûlü’d-Dîn Fakültesi, Mekke, 1993, (basılmamış doktora tezi). Süleyman Uludağ, “Devrân”, DİA, c. IX.
— İslâm Açısından Mûsikî ve Semâ, İstanbul, 1976.
— Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1991.
Şehâbeddîn Ömer Sühreverdî, Avârifü’l-maârif-Tasavvufun Esasları, trc. H. Kâmil Yılmaz İrfan Gündüz, İstanbul, 1990.
Tahsin Yazıcı, “Semâ”, İA, c. X.
Yusuf Küçükdağ, II. Bâyezid, Yavuz ve Kānûnî Devirlerinde Cemâlî Ailesi, İstanbul, 1995.
Zenbilli Ali Efendi (Ali b. Ahmed el-Cemâlî), Risâle fî hakkı Deverânı’s-Sûfiyye, İstanbul Süleymâniye Ktp., İzmirli, no: 799; Konya Mevlânâ Müzesi, A. Gölpınarlı Yazmaları, no: 109; Londra India Office Library and Records (IORL), Or. 12933.