XVIII. ve XIX. yüzyilda Osmanli Devleti’nde (Anadolu’da) Meydana Gelen Tabiî Afetler

İnsanların kendi iradeleri dışında gerçekleşen ve meydana geldikleri dönemlerde toplumun sosyal ve ekonomik dengelerini alt-üst eden hadiselere genelde tabiî afetler adı verilmektedir. En geniş manasıyla “Afet”, insanlara zarar veren olaylardır. Biraz daha dar kapsamlı olarak da, doğanın sebep olduğu yıkımdır.Afet türlerini beşerî ve tabii olarak ikiye ayırmak mümkündür. Ancak doğrudan insan eliyle meydana getirilmiş afetler üzerinde bu çalışmada durulmamıştır. Tabii afetler esas olarak alınmıştır. Tabii veya doğal afetler, adından da anlaşılacağı üzere doğal kökenli olup, oluşumları temelde tabiata ve tabiat olaylarına ve özelliklerine dayanmaktadır.Başta deprem olmak üzere, kıtlık ve buna bağlı olarak kuraklık, çekirge ve benzeri böcek istilaları, veba (ta’un) salgınları, kolera (illet-i mahfufe) salgınları, sel ve şiddetli yağmurlar, şiddetli sıcak (şiddet-i harare) veya şiddetli soğuk (şiddet-i şita), yangın, hayvan hastalıkları (şab, sığır vebası) ve benzeri hadiseler karşısında insanların çoğu kez çaresiz kaldıkları bilinmektedir. Afetlerin en önemli özelliği, doğal olması, can ve mal kaybına sebep olmalarıdır. Bir diğer özelliği ise çok kısa sürede yani aniden meydana gelmeleridir. En kısa süreli afet, deprem olup, süresi saniyelerle sınırlıdır. En uzun süreli afetler ise sel, su baskını ve fırtınadır. Tabii afetlerin en önemli özelliklerinden bir tanesi de başladıktan sonra engellenememesidir. Yani insanlar çaresizdirler. Bununla birlikte bazı tabii afetler önceden tahmin edilebilmektedir. Depremlerin nerelerde olacağını tahmin etmek mümkündür. Ancak ne zaman olacağını bilmek mümkün değildir. Heyelan, çığ, don ve sel olaylarının zamanını da tespit etmek mümkün olabilir.Uzun bir dönemden beri yürüttüğümüz ve ilk sonuçlarını bu tebliğimizde ortaya koyacağımız bu çalışmamızda; başta Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki çeşitli tasnifler (Cevdet, İrade, Ali Emiri, Hatt-ı Hümayun ve kısmen Mühimme tasnifi) taranmış ve buna ilave olarak örnekleme yoluyla yine aynı döneme ait Anadolu’daki önemli merkezlerin Şer’iyye Sicillerine de (Diyarbakır, Harput, Trabzon, Adana, Antep, Ankara, Amasya, Bursa, Kayseri, Konya) müracaat edilmiştir. Ayrıca yine aynı döneme ait Vak’a-nüvis tarihleri (Asım, Şanî-zade, Lütfi ve Cevdet Tarihi) ve seyahat-nameler (özellikle bu dönemlere ait yabancı seyyahların eserleri) de incelenmiştir. Bütün bunlara ilave olarak konu ile ilgili yerli ve yabancı genel mahiyetteki eserler ve tetkik eserlerden de konu takip edilmiştir. Osmanlı Devletinde tabiî afetler konusunun oldukça geniş bir alanı ihtiva ettiği gerçeğinden hareketle, konu araştırılırken sadece Anadolu ele alınmıştır. Ancak Osmanlı döneminde Anadolu’nun tabii sınırları içerisinde kabul gören, Halep, Musul, Kerkük, Süleymaniye, Erbil, Rakka gibi yerler de araştırma içerisinde değerlendirilmiştir. Bununla birlikte İstanbul ve çevresi özelliğine binaen araştırma dışında tutulmuştur. Bu tebliğimizde 200 yıllık bir süre içerisinde Anadolu’da meydana gelen tabiî afetler ve bunlara karşı alınan tedbirler genel hatları ile ortaya konulacaktır. Osmanlı devleti açısından oldukça sıkıntılı bir dönemi ihtiva eden bu dönemde meydana gelen hadiselerin ortaya konulması, dönemin sosyo-ekonomik tarihi üzerinde de daha ciddi analizler yapılmasına imkan verecektir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Anadolu, Tabi Afetler, Deprem, Kıtlık

The Natural Catastrophes Between 18th And 19th Centuries in the Ottoman Empire in Anatolia

Events coming into being out of human control and destructing the equilibrium of social and economic structure are generally named as catastrophes and natural disasters[1]. In its most general definition “catastrophe” is a destructive event, which has an effect in human life. Specifically, it is a destruction that is caused by nature[2]. Catastrophes can be categorized in two groups including social and natural ones. This study does not deal with the catastrophes coming into being by human hand but mainly focuses on natural disasters. People have always become desperate mostly because of earthquakes, famines as a result of drought, epidemic invasion of insects, cholera (illet-i mahfufe), plague (ta’un) torrents and heavy rains, intense heat (şiddet-i harare) and intense cold (şiddet-i şita), conflagration, animal diseases like hoof and mouth diseases and cattle pestilence. Within a long lasting period so as to study this subject several classifications in Ottoman Archives in Prime Ministry (Cevdet, İrade, Ali Emiri, Hatt-ı Hümayun and partially Mühimme classifications) were scanned. In addition, with an exemplification way, the Ottoman Law Records “chronicles” coinciding with the same period in important Anatolia centers (Diyarbakır, Harput, Trabzon, Adana, Antep, Ankara, Amasya, Bursa, Kayseri, Konya) were scanned. Moreover, chronicles (Asım, Şani-zade, Lütfi and Cevdet Tarihi) and travel books (especially written by foreign travelers) which belong to the same period were scrutinized. The subject, natural disasters in Ottoman State has covered a wide field of study. Hence, history of natural disasters in Anatolia is taken as a focus point. In this respect, natural disasters in Aleppo, Mosul, Kerkük, Süleymaniye, Erbil, Rakka that were in Ottoman Anatolia during the Ottoman reign are also inspected in this study. However, Istanbul and its near periphery are out of this studies subject because of its distinctive feature. This study aims to call attentions to natural disasters in Ottoman Anatolia and to preventive measures taken throughout the last two centuries of Ottoman State so as to enable to success more significant analysis on the socioeconomic history of Ottoman State [1] According to an opinion about catastrophes “whichever kind they are named, whole catastrophes belongs to category accident that they perceived as unusual and unexpected by the individuals. This category plays role in history that has always been a controversial subject… Gy. Hazai, “Osmanlı Tarihinde Doğal Afetlerin Rolü Hakkında Birkaç Görüş”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, Editör Elizabet Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Istanbul, 2001, p.3.

Keywords:

The Ottoman Empire, Anatolia, Natural Catastrophes, Earthquake, Drought,

PDF

___

Cevdet Askeri, No: 16540, 3833
Cevdet Belediye, No: 2594, 5831, 2594, 5787, 5852, 3396
Cevdet Dahiliye, No: 340, 13026
Cevdet İktisat, No: 495, 826, 2215, 637
Cevdet Maarif, No: 3691
Cevdet Maliye, No: 28024, 715
Cevdet Sıhhiye, No: 441, 485, 739, 575, 593
Hatt-ı Hümayun Tasnifi, No: 16803, 20617-A, 20674-D, 3550-J 3550-K, 3550, 35560, 36415, 37098, 37098-A, 42746, 26272, 26272-B, 26272-C, 19082-C, 8907, 19082-A, 20215, 22645-F, 24385, 25569-C, 5268, 30042, 33350-B, 38081-D, 25569-K, 22645-E
İrade Dahiliye, No: 2101, 2302, 26016, 35044, 5305, 16099, 19507, 2100, 2123, 27045, 33410, 5296, 5355
İrade Meclis-i Vâlâ, No: 17155, 17559, 1826, 21844, 25153, 4015
Harput Şer’iyye Sicili, No: 388
Antep Şeriyye Sicili, No: 141, 140
Defter No: 8977 Emir No:8664 , 8486.
Diyarbakır Mutasarrıfı İbrahim b. Muhammed’in Hatırat ve Mektupları, (Turkish Writing), Inventory Id: 137
ABDULGANİ BULDUK, El-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, Tarihsiz Yazma, Diyarbekir
AFYONCU, Erhan - METE, Zekai; “1766 İstanbul Depremi ve Toplum Yaşantısına Tesirleri”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 85-92
AHMED CEVDET PAŞA, Cevdet Tarihi XII İstanbul 1309
-------------------------------, Tarih-i Cevdet, Cilt 1, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
-------------------------------,Tarih-i Cevdet, Cilt 2, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
-------------------------------,Tarih-i Cevdet, Cilt 4, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
-------------------------------,Tarih-i Cevdet, Cilt 6, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994
AHMED LÜTFİ EFENDİ, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XII, Yay:Münir Aktepe,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989
--------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XIV, Yay: Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991
--------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XV, Yay:Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993
--------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi IX, Yay:Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984
--------------------------------, Ahmet Lütfi Efendi Tarihi XIII, Yay:Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları,Ankara, 1990
--------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi III, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999
--------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi IV, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999
--------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi VII, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999
--------------------------------, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi VIII, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999
AKSIN, Ahmet; 19. Yüzyılda Harput, Elazığ 1999
ALİ EMİRÎ; Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyesi, İstanbul 1337
ALTAN, Ebru; “1150-1250 Yılları Arasında Anadolu’da Doğal Afetler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 41-49
AMBRASEYS, Nicolas-FİNKEL, Caroline; The Seismicity of Turkey and Adjacent Areas, A Historical Review, 1500-1800, İstanbul, 1995.
ARIK, F. Şamil; “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi XV/26, (1990-1991), s. 27-57
BEZER, Gülay Öğün; “Selçuklular Zamanında Anadolu’da ve Civar Bölgelerde Kıtlık”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 2001, s. 67-84
CEVDET PAŞA, Tezâkir-i Cevdet 1-12, Yay: Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991
ÇINAR, Ali Osman; “Tanzimat Sonrasında Osmanlı Devletine Arşivler ve Doğal Afetler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 263-276
FAROQHİ, Suraiya; “Tarımsal Değişimin Bir Göstergesi olarak Doğal Afet: Edirne Bölgesinde Sel,100/1688-89”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, (Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 273-286.
GAZİ AHMED MUHTAR PAŞA, Sergüzeşt-i Hayatım, Cild-i Evvel, Yay Haz: M.Sabri Koz; Nedret İşli, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul 1996
GÖKHAN, İlyas; XIII. ve XIV Yüzyıllarda Mısır ve Suriye’de Krizler, Kıtlıklar ve Vebalar, Fırat University Social Sciences Institu Unpublished Ph.D. Thesis, Elazığ 1998
HAZAİ, Gy.; “Osmanlı Tarihinde Doğal Afetlerin Rolü Hakkında Birkaç Görüş”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, (Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s.3-5
İLGÜREL, Mücteba; “1784 Erzincan Depremi”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler, (22-23 Mayıs 2000), İstanbul University, İstanbul 2001, s. 197-202
KESİK, Muharrem; “XII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Meydana Gelen Doğal Afetler ve Depremler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22-23 Mayıs 2000), İstanbul University, İstanbul 2001, s. 29-40
KILIÇ, Orhan; Eskiçağlardan Yakınçağlara Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2004
KISKIRA, Constantia; “Missionary Herald’dan 19.Yüzyıl Anadolu’sundaki Depremler”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler,( Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 133-148
KUZUCU, Kemalettin; Osmanlı Döneminde İstanbul Depremleri, Osmanlı Ansiklopedisi V, Yeni Türkiye Yay. Ankara 1999, s. 678-685
NİEBUHR, Carsten; Reisebeschreibung nach Arabien und den umliegenden Ländern III, Önsöz ve yayın: Deetmar Henze, Graz-Austuria 1968, s. 147-148.
ÖZTÜRK, Mustafa “Osmanlı İktisadında Fiyatları Etkiliyen Unsurlar”, Prof. Dr. Şerafettin Turan Armağanı, Antakya 1996, s.221-239
PANZAC, Dainel; Osmanlı İmparatorluğunda Veba (1700-185:), Çev: Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997
SARIYILDIZ, Gülden; “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 309-319
ŞAHİN, Cemallettin; Türkiye Afetler Coğrafyası, Gazi Ün. Gazi Eğt. Fak. Yay. Ankara 1991
TOZLU, Selahattin; “Erzurum Depremleri (1850-1900)”, Akademik Araştırmalar I, Erzurum 1996, s. 119-126
TOZLU, Selahattin; “Erzurum Tarihinde Depremler”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler 22-23 Mayıs 2000, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 2001, s. 93-118
TOZLU, Selahattin; “Hinzorik (Taşoluk) Köyü- Hortum Heyelanı (1889)”, Akademik Araştırmalar IV, Erzurum 1997, s. 106-119
VOGT, Jean; “Osmanlı Topraklarında Tarih Boyunca Depremsellik, Batılı Kaynaklardan ve Tanıkların İfadelerinden Örnekler”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, (Editör Elizabet Zachariadou), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 13-58
YILDIZ, Mehmet; “1855 Bursa Depremleri”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22-23 Mayıs 2000), İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2001, s. 119-140
YILMAZÇELİK, İbrahim; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, 1790-1840, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995
ZACHARİADOU, Elizabet; “Doğal Afetler: Fırsat Anları”, Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler, Editör Elizabet Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 6-10