TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİNDE “ÇIN” SÖZCÜĞÜ VE TÜREVLERİ

Bu çalışma, Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tanıklanançın sözcüğü ve türevlerine dayalıdır. Tarihî metinler yoluyla tespit edilen örneklerin ele alındığı bu çalışmada, çın sözcüğünün Eski Uygur Türkçesi döneminde iki dilli rahipler tarafından Çinceden Türk diline aktarıldığı ve devamında ikileme olarak dile yerleştiği görülmektedir. İslamî ve Budist metinlerinde olduğu gibi aynı kullanım sıklığı içerisinde olan bu terim, tarihsel süreç içerisinde yaşanan değişmeler ve Türk dilinin sahip olduğu türetme gücüyle isim ve fiil olarak çeşitli tanıklarla kullanılmıştır. Türkçenin dinî terminolojisi ile ilgili terim yapma yöntemlerinden biri olarak gördüğümüz ikilemeler yoluyla sahip olunan Budizm ve İslamiyete ait kavramların “yabancı unsur +Türkçe unsurlar” şeklinde Türkçeleştirilme çabası, dinî terimler noktasında bir dil politikasının olduğunu göstermektedir. Bu doğrultuda var olan dil politikası temelinde sözcüğün ifade ettiği değer, belirlenmeye çalışılmıştır.

“Çın” Word and Derivatives in Hıstorical Turkic Languages

This study is based on the word çın ve and its derivatives which are witnessed in Old Uighur Turkish texts. In this study, the examples identified through historical texts were discussed and it was seen that the word çın was transferred from Chinese to Turkish by bilingual monks during the Old Uighur Turkish period and later settled as a hendiadyoins. This term, which has the same frequency of usage in Islamic texts as in Buddhist texts, has been used with various witnesses as name and verb with the changes in the historical process and the derivation power of Turkic language. An attempt to translate the concepts of Buddhism and Islam into “foreign element + Turkish elements” through the hendiadyoins which we see as one of the methods of making terminology related to the religious terminology of Turkish, shows that there is a language policy in terms of religious terms. In this respect, the value expressed by the word is tried to be determined on the basis of the existing language policy.

PDF

___

Arat, R. R. (1972). Uygurlarda ıstılahlara dair. Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, 56- 81.
Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Türk Dil Kurumu yayınları.
Argunşah, M. ve Galip Güner (2015). CodexCumanicus. Kesit yayınları.
Ata, A. (1997). Ķısasü’l-Enbiyā I Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu yayınları.
Ata, A. (1997). Ķısasü’l-Enbiyā II Dizin. Türk Dil Kurumu yayınları.
Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu yayınları.
Atalay, B. (2013). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri I-II-III). Türk Dil Kurumu yayınları.
Atalay, B. (2013). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (Dizin). Türk Dil Kurumu yayınları.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu yayınları.
Can, M. (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Basılmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi. Chinese Buddhist Encylopedia, http://www.chinabuddhismencyclopedia.com, 12.06.2019.
Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionaryof Pre-Thirteenth-Century Turkish. AtTheClarendonPress.
Dilçin, C. (1991). Mes’ūd bin Ahmed. Süheyl ü Nev-bahār. Türk Dil Kurumu yayınları.
Durgut, H.(1995). Şeyh Süleymân Efendî-i Buhârî Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Basılmamış yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi.
Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formations I-II. Otto Harrassowitz.
Güzeldir, M. (2002). AbuşkaLugati. Basılmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi.
İsi, H. (2015). “Gerçek” ve “Hakikat” Sözcükleri Üzerine Felsefi ve Dilbilimsel İnceleme”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(41), 181-196. İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/, 12.06.2019.
Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbūbū’l-Kulūb (İnceleme-Metin-Sözlük). Basılmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi,
Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş-Metin ve Dizin. Türk Dil Kurumu yayınları.
Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu yayınları.
Müller, F.W.K. (1912). Uigurica II. Abhandlungen der Königlich Preusischen Akademie der Wissenschaften. Nichiren Buddhism Library, https://www.nichirenlibrary.org, 12.06.2019
Özönder, S. B. (1998). Üç İtigsizler: Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks-XXX Levha. Türk Dil Kurumu yayınları.
Özyetgin, A. M. (2001). Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk: Fiil: Tarihî- Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. KÖKSAV.
Resenen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Suomalais-UgrilainenSevra.
Sertkaya, O. F. (1982-1983). Maitrisimit Nom Bitig. TDAY-Belleten. 253-271. Sorularla İslamiyet, https://sorularlaislamiyet.com, 12.06.2019.
Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi: Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. Simurg yayınları.
Tezcan, S. (2001). En eski türk dili ve yazını. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Türk Tarih Kurumu Basımevi. 271-323.
Toparlı, R., vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu yayınları.
Yüce, N. (2014). Hvarizm Türkçesi Tercümeli Şuster Nüshası: Mukaddimetü’lEdeb. Türk Dil Kurumu yayınları.