YEMEN'DE ŞEYH SAİD ADLI ARAZİ ÇEVRESİNDE OSMANLI-FRANSIZ REKABETİ (1868-1912)

Osmanlı Devletinin gerilemesi ile birlikte Kızıldenizdeki Osmanlı üstünlüğü de bundan etkilendi. Yemenin en stratejik noktalarından olan Adene yerleşen İngilizler, Osmanlı Devleti için güney topraklarında dikkat edilmesi gereken bir aktör haline geldi. Önceleri son derece kıymetsiz olan Kızıldeniz sahilleri ve bu denizde yer alan adalar ile limanlar, Süveyş Kanalının açılmasıyla birlikte birer cazibe merkezi oldu. Bu durumdan en fazla etkilenen yerlerden biri de Arap Yarımadasında yer alan Yemendi. Aden ve Hadramutlar bölgesi İngilizlerin elindeydi. Buna karşılık bir ara gevşek bir idareye sahip olan Kuzey Yemen bir süre Mısır idaresinde kalsa da XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren doğrudan Osmanlı yönetimi altına alınmak üzereydi. Bu gelişmeler yaşanırken Fransızlar da bölgede kendilerine üs vazifesi görebilecek bir yere sahip olma teşebbüsünde bulundular. Fransızların Yemen üzerinde ilgilendikleri nokta ise Şeyh Said oldu. Burası Kızıldeniz sahilinde İngilizlerin bölgedeki askeri varlığına karşı denge oluşturabilecek bir liman olarak düşünüldü. Bu makale ile Fransızların Yemen üzerindeki girişimi ve Osmanlı Devletinin bu girişime karşı aldığı tedbirler ele alınacaktır. Olayların seyri üzerinden Osmanlı Devletinin meseleyi ele alışı izah edilecektir.

The Ottoman-French Competition Around The Land Called Sheikh Said in Yemen (1868-1912)

The supremacy of Ottoman Empire in the Red Sea was also affected by this the decline of Ottoman Empire. The British, who settled into Aden, one of the most strategic points of Yemen, became an important actor to be considered for Ottoman Empire in the Southern Territories. The island and the ports, which were located in the Red Sea and Red Sea coasts, which were extremely worthless before, became a center of attraction with the opening of the Suez Canal. One of the most affected places by this stiuation was Yemen located in the Arabian Peninsula. Aden and Hadramut region were under the British patronage. In contrast the North Yemen, which had been a loose authority, was directly about to be taken under the authority of Ottoman Empire, even if Yemen had stayed in the Egyptian authorities for a while since the second half of XIX. century. While these developments were taking place, the French had attempted to have a place which had functioned as the duty of base camp. The point, which the French were interested above the Yemen, was Sheikh Said. There was considered as a port which could create a balance against the British Military presence in the region of the Red Sea cost. The initiative of French on Yemen and measures taken by the Ottoman Empire aginst this interference will be mentioned with this article. The approaching issue of Ottoman Empire will be explained over the process of incidents.

PDF

___

1 Arşiv Belgeleri a. Osmanlı Arşivleri A.MKT. 197/16 (1265. 6. 21). A.MKT.MHM. 441/93 (1286 R. 7). BEO. 103/7656; 178/13276; 198/14831; 2389/179114; 3971/297810; 4107/307977; 4117/308757. DH. MKT. 1777/38. DH.SYS. 37/10 (1330. 12. 21). DH.ŞFR. 445/52 (1330. Te.9). HR. SYS. 102/8; 105/1; 105/3; 105/4; 105/7; 105/8; 105/13. HR. TO. 84/107 (1891. 12. 6); 85/85 (1893. 5. 25); 511/22 (1870. 7. 20); 511/53 (1872. 6. 12). İ.DH. 872/69665. İ.MTZ. (05) 34/1978. ŞD. 2562/2; 1147/15. Y.A.HUS. 267/54; 291/44. Y.PRK.EŞA. 14/101. Y.PRK.UM. 74/50. 2. Araştırma-İnceleme Eserler Ahmed Lütfi Efendi 1989 Ahmed Lütfi Efendi, Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, C. XII, Yay. Haz. Münir Aktepe, TTK Basımevi, Ankara.
Ahmet Raşit Paşa 2013 Ahmet Raşit Paşa, Tarih-i Yemen ve Sana, Cilt I-II, Yay. Haz. Sadettin Baştürk, Taşhan Kitap Yayınları, Ankara.
Baldry 1977 John Baldry, Anglo-Italian Rivalry in Yemen and Asir 1900- 1934, Die Welt des Islams, New Series, Vol. 17-4, s.155-193.
Baldry 1978 John Baldry, British Naval Operations Against Turkish Yemen 1914-1919, Arabica, T. 25, Fasc. 2, s. 148-197.
Bell 1965 K. Bell, British Policy towards the Construction of the Suez Canal 1859-1865, Transaction of the Royal Historical Society, Fifth Series, Vol. 15, s.121-143.
Darkot 1997 Besim Darkot, Aden, İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, M.E.B., Eskişehir, s. 135-137.
Deringil 1988 Selim Deringil, The Ottoman Response to the Eyptian Crisis of 1881-82, Middle Eastern Studies, Vol. 24, No. 1, s. 3-24.
Deringil 2003 Selim Deringil, They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire and Post-Colonial Debate, Comparative Studies in Society and History, Vol. 45, No. 2, s.311-342.
Dresch 1984P. Dresch, The Position of Shaykhs Among the Northern Tribes of Yemen, Man, New Series, Vol. 19, No. 1, s.31-49.
Eldar 1990 Dan Eldar, French Policy towards Husayn, Sharif of Mecca, Middle Eastern Studies, Vol. 26, No. 3, s.329-350.
Emecen 2002 Feridun Emecen, Sultan Süleyman Çağı ve Cihan Devleti, Türkler, Cilt 9, Yeni Türkiye Yayınları, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Ankara, s. 501-520.
Fortna 2005 Benjamin C. Fortna, Change in the School Maps of the Late Ottoman Empire, Imago Mundi, Vol. 57, No. 1, s.23-34.
Gencer 2001 Ali İhsan Gencer, Bahriyede Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluşu (1789-1867), TTK Basımevi, Ankara
Grohmann 1997a Adolf Grohmann, Perim, İslam Ansiklopedisi, C. 9, M.E.B., Eskişehir, s.551-552.
Grohmann 1997b Adolf Grohmann, Şeyh Said, İslam Ansiklopedisi, C. 11, M.E.B., Eskişehir, s.467-468.
Güner 2012 Selda Güner, Osmanlı Arabistanında Kıyam ve Tenkil Vehhabi-Suudiler (1774-1819), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Ivanov 2013 Nikolay Ivanov, Osmanlının Arap Ülkelerini Fethi, TTK Basımevi, Ankara.
Kızıltoprak 2010 Süleyman Kızıltoprak, Mısırda İngiliz İşgali: Osmanlının Diplomasi Savaşı (1882-1887), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Kour 1981 Z.H. Kour, The History of Aden 1839-72, Frank Cass, London. Kurşun 1992 Zekeriya Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, İrfan Yayınevi, İstanbul.
Orhonlu 1996 Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, TTK Basımevi, Ankara.
Özbaran 2013 Salih Özbaran, Ummanda Kapışan İmparatorluklar Osmanlı ve Portekiz, Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
Özbek 2008Nadir Özbek, Policing the Countryside: Gendarmes of the Late 19th-Century Ottoman Empire (1876-1908),International Journal of Middle East Studies, Vol. 40. No. 1,s.47-67.
Öztürk 2010 Mustafa Öztürk, Arap Ülkelerinde Osmanlı İdaresi, History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı, s.325-351.
Panzac 1992 Daniel Panzac, International and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire during the 18th Century, International Journal of Middle East Studies, Vol. 24, No. 2, s.189-206.
Plaut 1998 Martin Plaut, Yemen&Eritrea: Friends Once More?, Review of African Political Economy, Vol. 25, No. 78, s.659-661.
Rawson 1885 Rawson W. Rawson, European Territorial Claims on the Coasts of the Red Sea, and Its Southern Approaches, in 1885, Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthly Record of Geography, Vol. 7 No. 2, s.93-119.
Rogan 1996 Eugene L. Rogan, Asiret Mektebi: Abdulhamid IIs School for Tribes (1892-1907), International Journal of Middle East Studies, Vol. 28, No. 1, s.83-107.
Salibi 1979 Kamal S. Salibi, Middle Eastern Parallels: Syria-Iraq-Arabia in Ottoman Times, Middle Eastern Studies, Vol. 15, No. 1, s.70-81.
Sırma 2008 İhsan Süreyya Sırma, Osmanlı Devletinin Yıkılışında Yemen İsyanları, Beyan Yayınları, İstanbul.
Swagman 1988 Charles F. Swagman, Tribe and Politics: An Example from Highland Yemen, Journal of Anthropological Research, Vol. 44, No. 3, s.251-161.
Tandoğan 2013 Muhammed Tandoğan, Afrikada Sömürgecilik ve Osmanlı Siyaseti (1800-1922), TTK Basımevi, Ankara.
Yavuz 2003 Hulusi Yavuz, Yemende Osmanlı İdaresi ve Rumuzî Tarihi, C.1, TTK Basımevi, Ankara.