TANZİMAT DÖNEMİ OSMANLI KANUNLAŞTIRMA USULÜ VE MECLİSLERİN ROLÜ(1838-1876)

Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde kanun yapma usulüne dair genel nitelikli bilgiler bulunmaktadır. Klasik dönemde genellikle İslam hukuku kitaplarından ve fetva mecmualarından yararlanıldığı için ayrıca yazılı bir kanun oluşturma zorunluluğu hissedilmemiştir. Buna karşın; özellikle, İslam hukukunun düzenleme yapmadığı ve serbest bıraktığı konularda padişahların, zaman zaman örfi hukuk kapsamında kanunnameler çıkardıkları da görülmektedir. Ancak söz konusu dönemde kanun çıkarma hususunda yetkili genel bir meclis bulunmamaktadır. Kanun yapma usulü Tanzimat Dönemi ile beraber farklı bir boyut kazanmıştır. Tanzimat dönemi olarak ifade edilen zaman diliminin hangi yılları kapsadığı hususunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bu çalışmada Tanzimat Dönemi hakkındaki yaygın kanaat kabul edilip, 1839-1876 tarihleri arasında kanun usulü incelenmiştir.Tanzimat Döneminde kanun yapma yetkisi padişahta bırakılmakla beraber bu kanun taslaklarını hazırlama yetkisi zaman zaman farklı meclislere verilmiştir. Bu yetki paylaşımı zaman içerinde meclisler lehinde değişim göstermiştir. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâmı Adliye, Meclis-i Âlî-i Tanzimat, Meclis-i Âlî-i Umumi, Şûrâ-yı Devlet gibi meclisler kanunların hazırlanması ve zaman zaman yürürlüğe girmesi hususunda aktif olarak rol oynamıştır. Kanun layihası hazırlama yetkisine sahip olan bu meclisler genellikle alanında uzman hukukçulardan oluşturulmuştur. Bu meclisler hakkında çıkarılan Nizamnameler, söz konusu meclislerin yapısını, ne şekilde karar alacağını, görev ve yetkilerini düzenlemekle beraber Tanzimat Dönemi Osmanlı Hukukunda kanunların ne şekilde, kim tarafından ve hangi kurallar çerçevesinde meydana getirildiğine dair bilgileri de ihtiva etmektedir.

THE OTTOMAN LEGISLATION PROCEDURE IN THE TANZİMAT PERIOD AND THE ROLE OF THE ASSEMBLIES (1838-1876)

There is general information about the law making procedure in the ClassicalPeriod Ottoman Empire. Since Islamic law books and fatwa journals were generally usedin the classical period, it was not felt obligation to create a written law. However; it isalso seen that the sultans, from time to time, enacted laws within the scope ofcustomary law, especially on issues that the Islamic law did not regulate and released.However, in the period in question, there was no general assembly authorized to makelaws. Law making procedure has gained a different dimension with the Tanzimat Period.There are different opinions about which years the time period, which is defined as theTanzimat period, covers. In this study, the common opinion about the Tanzimat Periodwas accepted and the law procedure was examined between 1839-1876.Although the authority to make laws was left to the sultan during the TanzimatPeriod, the authority to prepare these law drafts was sometimes given to differentassemblies. This sharing authority has changed over time in favor of the assemblies.Assemblies such as Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, Meclis-i Âlî-i Tanzimat, Meclis-i Âlî-iUmumi, Şûrâ-yı Devlet played an active role in the preparation of laws and theirenforcement from time to time. These assemblies, which have the power to draft laws,are generally composed of expert lawyers. Regulations issued about these assembliescontain information about the structure of the assemblies, how they will makedecisions, their duties and authorities, as well as information on how, by whom andwithin the framework of the rules of the Ottoman Law of the Tanzimat Period.

PDF

___

Ahmed Cevdet Paşa, Ma’ruzat, haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınevi, İstanbul, 1980.
Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir 1-12, Yay. Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Haz. Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Basımevi, C. 10, Ankara, 1988.
AHMED LÜTFİ, Osmanlı Adalet Düzeni, Marifet Yayınevi, İstanbul, 1997.
AK ÇELİK, Hasret, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye’nin Hukuki ve Siyasi Yetkileri”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2016.
AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Tahlilleri (Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnameleri) 1. Kitap, Fey Vakfı, İstanbul, 1990.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Osmanlı Hukukunda Şer’i Hukuk-Örfi Hukuk İkilemi ve Yasama Organının Yetkileri”, İslami Araştırmalar Dergisi, C.12, S. 2, Y. 1999, s. 117-122.
AKGÜNDÜZ, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Nişancılık Müessesesi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Şanlıurfa, S. 4, 1998, s. 225-229.
AKMAN, Mehmet, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Hukuk Mevzuatı I - I.Tertip Düstûr’un Tarihî Fihrist ve Dizini”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 3, 2007, s. 67-224.
AKYILDIZ, Ali, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 28, s. 250-251.
AKYILDIZ, Ali, “Şûrâ-yı Devlet”, DİA, C. 39, s. 236-239.
AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınevi, İstanbul, 2012.
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856), Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
AVCI, Mustafa, Türk Hukuk Tarihi, Atlas Akademi Yayınları, Konya, 2019.
AYDIN, Akif, Türk Hukuk Tarihi, Beta Yayınevi, İstanbul, 2018.
AYKANAT, Mehmet, Osmanlı Hukukunda Dilekçe Hakkı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2020.
AYKANAT, Mehmet – AYDIN, Melikşah, “Osmanlı Ceza Hukukunun Kaynakları” in Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukukuna Giriş Mahmud Esad Seydişehri’nin Ceza Hukuku Dersleri, Editör: Mehmet Aykanat, İbrahim Ülker, On İki Levha Yayınevi, İstanbul, 2020.
BARKAN, Ömer Lütfi, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimat I (Komisyon), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1999, s. 321-421.
BOZKURT, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 1996.
CEYLAN, Ayhan, “Osmanlı’da Meşrutiyet Öncesi Merkezi Meclisler Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, Y. 2005, s. 623-646.
CEYLAN, Ayhan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Türk Kamu Hukukunda ‘Danışma’”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 13, Ankara, 2002, s. 586-598.
CEYLAN, Ayhan, “Türk Hukuk Tarihinde Meşveret Düşüncesi ve Uygulaması (KurultayDivan-Meclis)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1998.
CİN, Halil-AKGÜNDÜZ, Ahmed, Türk Hukuk Tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2017.
CİN, Halil-AKYILMAZ, Gül, Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yayınları, Konya, 2019.
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
ÇAKIR, Coşkun, “Türk Aydınının Tanzimat’la İmtihanı: Tanzimat ve Tanzimat Dönemi Siyasi Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalar” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 2, S. 1, Y. 2004, s. 9-69.
DAVISON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1857-1876), C. 1, Çev. Osman Akınhay, Papirüs Yayınevi, İstanbul, 1997.
DİKEN, Kadir, “Osmanlı Devleti’nde Bir İdari Modernleşme Kurumu Olarak Meclis-i Âli Tanzimat (1854-1861)”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2012.
DÜSTUR, 1. TERTİB, C. 1, 2, Matbaa-i Amire, 1289.
EKİNCİ, Ekrem Buğra, Osmanlı Mahkemeleri Tanzimat ve Sonrası, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2017.
ENGELHARDT, Ed, Tanzimat, Çev. Ayda Düz, Milliyet Yayınevi, İstanbul, 1976.
ERASLAN, Zeki, “Şûrâ-yı Devletten Danıştay’a Yapısal ve Fonksiyonel Dönüşüm”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2018.
ERCOŞKUN, Tülay, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Evlilik ve Nikaha Dair Düzenlemeler”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010.
ERGİN, Koray, “Osmanlı Devleti’nde Kanunnamelerden Nizamnamelere Geçiş”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 2016, S. 39, s. 1-26.
FINDLEY, Carter V., Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Bâb-ı Âlî, Çev. Latif Boyacıİzzet Akyol, İz Yayıncılık, İstanbul, 1994.
GEDİKLİ, Fethi, Şûrâ-yı Devlet (Belgeler, Biyografik Bilgiler ve Örnek Kararlarıyla), Öncü Basımevi, Ankara, 2008.
HEYD, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford University Press, Clarendon, 1973.
İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003.
İNALCIK, Halil, Osmanlıda Devlet, Hukuk, Adalet (“Türk İslam Devletlerinde Devlet Kanunu Geleneği”), Eren Yayınevi, İstanbul, 2005, s. 27-39.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1995, C. 5, 6, 7.
KAŞIKÇI, Osman, İslam ve Osmanlı Hukukunda Mecelle, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınevi, İstanbul, 1997.
KAYNAR, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2010.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 1994.
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 1993.
MARDİN, Ebul’ula, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
MİDİLLİ, Muharrem, Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat – Kanun Ayrımı, Klasik Yayınevi, İstanbul, 2019.
MUMCU, Ahmet, Dîvân-ı Hümâyun, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2017.
MUTAF, Abdülmecit, “Şûrâ-yı Devlet (1868-1922)”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 13, Ankara, 2002, s. 599-610.
OKANDAN, Recai G., “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat I (Komisyon), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1999, s. 97-128.
ONAR, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları, Marifet Basımevi, İstanbul, 1952.
ÖRSTEN ESİRGEN, Seda, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Hukukunda Kanunlaştırma Hareketleri”, Adalet Dergisi, 2019/1-2, 62-63, s. 429-480.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Dîvân-ı Hümâyun’dan Meclis-i Meb’usan’a Osmanlı İmparatorluğu’nda Yasama”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Editör: Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006, s. 255-267.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999.
SHAW, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezi Yasama Meclisleri”, Çev. Püren Özgören, Tarih ve Toplum, C. 13, S. 76, Nisan 1990, s. 203-208.
SHAW, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezi Yasama Meclisleri II”, Çev. Püren Özgören, Tarih ve Toplum, C. 13 S. 77, Mayıs 1990, s. 296-303.
SHAW, Stanford J., “The Central Legislative Counclis In The Nineteenth Century Ottoman Reform Movement Before 1876”, International Journal of Middle East Studies, C. 1, S. 1, Y. 1970, s. 51-84.
ŞAPOLYO, Enver Behnan, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat Devri Tarihi, Güven Yayınevi, İstanbul, 1945.
ŞENTOP, Mustafa, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Kanunlar-Tadiller-LayihalarUygulama, Yaylacık Matbaası, İstanbul, 2004.
Takvim-i Vekayi, No: 189, 18 Şevval 1255.
Takvim-i Vekayi, No: 599, 14 Cemaziyelahir 1271.
TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
TAŞKESENLİOĞLU, M. Yasin, Tanzimat Döneminde Bir Reform Meclisi Meclis-i Âlî-i Tanzimat (1854-1861), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018.
TÜRCAN, Talip, “Şeriat”, DİA, C. 38, s. 571-574.
YETKİN, Aydın, “Osmanlı Devleti’nde Hukuk Devletinin Gelişim Süreci”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y. 2013, C. 6, S. 24, s. 380-413.
Yüzyıl Boyunca Danıştay (1868-1968) (Danıştay’ın Tarihçesi-Orhan Özdeş), Danıştay Matbaası, Ankara, 1986.