Ermenilerin Denizli ́den tehciri ve emvâl-i metrûkelerinin tasfiyesi

Denizli ́de bir cemaat halinde Ermenilerin varlığı hakkındaki ilk bilgiler XVIII. yüzyılın ikinci yarısına dayanmaktadır. Bu tarihten itibaren Yunan işgalinin başladığı 1919 yılının Mayıs ayına kadar Ermenilerle ilgili olarak arşiv belgelerine yansıyan toplu bir asayiş olayına rastlanmamıştır. Bu nedenle 1915 yılında gerçekleştirilen tehcir yasasına tabi tutulmamışlar ve Denizli ́de yaşamlarını sürdürmeye devam etmişlerdir. Ancak bu durum Yunan işgal güçlerinin Denizli ́ye yaklaşmasıyla değişmiştir. Yerli Rumlarla birlikte Ermeniler ́de de kıpırdanmalar başlamış, Köşk Cephesi ́nin çökmesi sonucu Yunan işgal kuvvetlerinin Sarayköy ́e yaklaşmaları üzerine bu iki topluluk Yunanlılarla işbirliği yapmalarından endişe edilmesi nedeniyle Denizli ́den önce Eğirdir ́deki Nis Adası ́na, daha sonra da Anadolu içlerine tehcir edilmişlerdir. Bu çalışmada Ermenilerin Denizli ́den tehcir edilmelerine neden olan davranışları, tehcir süreci ve Cumhuriyet ́in ilanından sonra bırakmış oldukları gayrimenkullerinin tasfiyesi işlenecektir.

Relocation of armenians in Denizli and clearance of their possessions

The first data of existence of Armenians living as a community in Denizli dates back to second half of XVIII. century. From this date to May 1919, when Greek invasion started, there is no public order event registered archived documents. So, they were not exposed to relocation law passed in 1915, and they continued living in Denizli. However, this case changed when Greek Forces approached to Denizli. A chaos began to rise among Armenians and local Rums. After KöĢk Front had been broken and Greek Forces had approached to Sarayköy, these two minority communities’ corporation possibility with Greeks was feared and these minority groups were relocated to Nis Island in Egirdir, then to different parts of Anatolia. In this study, Armenians’ attitudes causing them to be relocated, relocation process and clearance of their possession after the declaration of Republic will be examined.

___

Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 030_18_01_01_1_11_17.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272_00_00_12_48_92_25_11.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272_00_00_12_48_92_25_10.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH. ġFR. 100/116. 1337 N 16/15 Haziran 1919.

Genelkurmay ATASE Arşivi İstiklal Harbi Koleksiyonu, K.99, G.73, B.73-1.

Genelkurmay ATASE Arşivi İstiklal Harbi Koleksiyonu, K.338, G.44, B.44-1.

Genelkurmay ATASE Arşivi İstiklal Harbi Koleksiyonu, K.738, G.151, B.151-1.

Genelkurmay ATASE Arşivi İstiklal Harbi Koleksiyonu, K.848, G.11, B.11-1.

Gazeteler

Demokrat İzmir Gazetesi, “Oğlu ́nun, Kardeşinin, Yaşayan Zeybeklerin Anlattıklarına Göre Demirci Efe, Cepkenliler”, Naci Sadullah Danış, 15 Ocak 1971, Tefrika No: 77, s. 4

Yeni Sabah Gazetesi, “Beni Nasıl Kestiler?”, Zeynel Besim Sun, 19 İlkteşrin (Ekim) 1939, Tefrika No: 1, s. 5.

Kitaplar

AKER, M. İefik, 57nci Tümen ve Aydın Millî Mücadelesi (1918-1920), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2006.

BAYAR, Celâl, Ben de Yazdım Millî Mücadeleye Giriş VI, VIII, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997.

ÇELEBİ, Mevlüt, Heyet-i Nasîha Anadolu ve Rumeli Nasihat Heyetleri, Akademi Kitabevi, İzmir, 1992

KARDEİ, Salâhaddin, “Tehcir” ve Emval-i Metrûke Mevzuatı, Maliye Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2008.

KODAMAN, Bayram-BABACAN, Hasan (Yay. Haz.), Hafız İbrahim Demiralay ́ın Hatıratı ve Isparta ́da Milli Mücadele İle İlgili Belgeler, SDÜ Atatürk İlke ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü, Isparta 1998.

KÖSTÜKLÜ, Nuri, Millî Mücâdele ́de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Semih Ofset, Ankara, 1999.

MÜFTÜLER, Lütfü, Milli Mücadelede (Aydın Cephesinin Kurucusu) Denizli Heyeti Milliyesi, Türk Dili Basımevi, Balıkesir, 1947.

MÜFTÜLER, M. Halûk, Milli Mücadele ́de Dedem Denizli Müftüsü Ahmet Hulûsi Efendi (1861-1931), Ankara, 1995.

MİLLAS, Herkül, (Türkçe Basımı Derleyen), Küçük Asya Araştırmaları Merkezi Göç Rumlar ́ın Anadolu ́dan Mecburi Ayrılışları (1919-1923), (Yunanca ́dan Çeviren, Damla Demirözü), İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2002.

SORGUN, Taylan, İmparatorluk, İttihat ve Terakki, Cumhuriyet “1902-1938 Üç Devrin Galerisi” İmparatorluktan Cumhuriyete (Fahrettin Altay Paşa Anlatıyor), Kamer Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1998.

SÜREYYA, Sındırgılı, (S. Örge Evren), Denizli Vak’ası ve Demirci Mehmet Efe, Sel Yayınları, Hisar Matbaası, İstanbul, 1955.

ŞEMSİOĞLU, Haluk (Haz.), 20. Yüzyıl Başlarında Denizli, HM Matbaacılık, Denizli, 2004.

TOKAT, Emin Aslan, Milli Mücadelede Sarayköy Hatıralarım, (Yay. Esat Özberk) İstanbul, 1995.

TOKER, Tarhan, Kuvayı Milliye ve Milli Mücadelede Denizli, m.a.y., Denizli, 1983.

TÜTENK, Ahmet Akif, Millî Mücadelede Denizli, Ahenk Matbaası, İzmir, 1949.

YALÇIN, Kemal, Emanet Çeyiz Mübadele İnsanları, Birzamanlar Yayıncılık, 9. Baskı, İstanbul, 2008.

Makaleler ve Bildiriler

BALTA, Evangelia-MİLLAS, Herkül, “1923 Mübadelesi ́nin Tarihsel Sorunları Üzerine DüĢünceler Bir Destan ve Sözlü Tarih”, Tarih ve Toplum Dergisi, Mayıs 1996, S 149, s. 261-271.

BİLDİRİCİ, Yusuf Ziya, “Millî Mücadele ́de Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi ́nin ÇalıĢmaları”, UDÇTKS Bildiriler I, (Ed. Ayfer Özçelik), Fakülte Kitabevi, Isparta, 2007, s. 99-109.

KÖSTÜKLÜ, Nuri, “Millî Mücadele ́de Denizli, Isparta ve Burdur Çevresindeki Azınlıkların Tutum ve DavranıĢları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, V, S 15 ́den ayrı basım, Temmuz 1989, Ankara, 1989, s. 665-690.

ŞAHİN, Kamil, “Denizli Müftüsü Ahmed Hulusi Efendi ́nin YaĢadığı Ortam, Soyu, Hayatı ve İlmi Yönü”, Milli Mücadele ́de Denizli ve Müftü Ahmet Hulusi Efendi Sempozyumu, 24-26 Haziran 1992, Denizli Belediyesi Kültür Yayınları, Yayın No: 09, Denizli, 2010, s. 104-110.

Tezler

DEMİR, Tanju, “XVIII. Yüzyıl ́ın Sonu ve XIX. Yüzyıl ́ın Başında Denizli”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1996.

YILDIZ, Bilal, “Denizli Sancağı ́nda Gayrimüslimler (1876-1923)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Isparta, 2013.

Saha Araştırması ve Mülakatlar

İbrahim Ethem Özkan (1960). Denizli Tapu Müdürlüğü, Denizli. (11.07.2011)