Tasavvûfî Bir Terim Olarak Murâkabe: Murâkabe’nin Manevî Eğitimdeki Rolü ve Dikkat-Hiperaktivite Sorunları Üzerindeki Etkisi

Özet Bu makalede tasavvuf tarihinde bir sûfî pratiği olarak yer alan murakabe ve bu pratiğin insanın manevi eğitimi yönüyle tekamülündeki rolü üzerinde durulacaktır. Manevi eğitimdeki rolünün yanısıra dikkat eksikliği ve hiperkativite bozukluğunun üzerinde olumlu etkisinin olup olamayacağı noktasında değerlendirme yapılacaktır. Tasavvufî bir terim olarak murakabenin kelime ve ıstılah anlamı izah edilmekle birlikte ayet ve hadis çerçevesindeki mana açılımları geniş bir yelpazede ele alınacaktır. Bu bağlamda mana açılımı çerçevesinde bir taraftan Kur’an-ı Kerim’de murakâbeye atıfta bulunulan ayetlerde Allah’ın kullarını murakâbe ettiği ve kullarından da kendisini murakâbe etmelerini istediği vurgulanırken, diğer taraftan da özellikle Cibril hadisindeki ihsan kavramının murakâbeyi tamamladığı vurgulanır. Murakabenin bu mana açılımları ayet ve hadisler ışığında temellendirilmeye çalışılacaktır. Ayrıca makalede Tasavvuf geleneği içerisinde sûfî pratiği/eğitimi yönüyle murakabenin nasıl yorumlandığı, çeşitleri, uygulama adabı, bağlantılı olduğu kavramlar ve manevi eğitimdeki rolü sûfîlerin yaklaşımlarıyla izah edilecektir. Psikolojik açıdan dikkat eksikliği-hiperkativite sorunun çözümünde tıbbî tedavinin yanı sıra alternatif bir metod olarak murakabe eğitimine de dikkat çekilecektir. Bu bağlamda dikkat/şuur, algıda seçicilik ve dikkat eksikliği- hiperaktivite kavramlarına değineceğiz.

Anahtar Kelimeler:

Murakabe, Dikkat, Algıda Seçicilik, Dikkat Eksikliği- Hiperaktivite Bozukluğu, Tasavvuf

Muraqaba as a Sufi Term, Its Role in Spiritual Education and Its Effect on Attention-Hyperactivity Problems

In this article, it will be focused on muraqaba, which takes place as a sufi practice in the history of Sufism, and the role of this practice in the evolution of human beings with respect to spiritual education. In addition to its role in spiritual education, it will be evaluated whether it can have a positive effect on attention deficit and hyperactivity disorder. As a mystical term, the word and term meaning of muraqaba will be explained, and the meaning expansions within the framework of verse and hadith will be discussed in a wide range. In this context, within the framework of meaning expansion, on the one hand, it is emphasized that in the verses of the Qur'an that refer to muraqaba, Allah oversees His servants and asks His servants to make muraqaba to Him, on the other hand, it is emphasized that the concept of ihsan, especially in the hadith of Jibril, completes the contemplation. These meaning expansions of muraqaba will be tried to be grounded in the light of verses and hadiths. Besides, in the article, how muraqaba is interpreted in terms of Sufi practice/education within the Sufi tradition, its types, the manners of practice, the concepts it is related to and its role in spiritual education will be explained with the approaches of the Sufis. In addition to medical treatment, attention will be drawn to muraqaba training as an alternative method in solving the problem of attention deficit-hyperactivity from a psychological point of view. In this respect, we will touch on the concepts of attention/consciousness, selective perception, and attention deficit-hyperactivity.

Keywords:

Muraqaba, Attention, Perceptual Selectivity, Attention Deficit-Hyperactivity Disorder, Sufism,

PDF

___

Abdulkâdir-i Geylanî. el-Gunye li-tâlibi tarîkîl-Hakkı azze ve celle. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997/1417.
Abdullah Dehlevî. Mekâtib-i şerîfe. İstanbul: 1992.
Abdülbakî, Muhammed Fuad. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2010.
Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ. Beyrut: 1985.
Ardoğan, Recep. Kur’an ve İnsan Psikolojisi. Ankara: İlkadım Yay., 1998.
Arkonaç, Sibel Ayşen. Psikoloji Zihin Süreçleri. İstanbul: Alfa Yay., 2003.
Armaner, Neda. Din Psikolojisine Giriş. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1980.
Aydın, Ayhan. Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. İstanbul: Alfa Yay., 2001.
Aysev, Ayla – Öner, Pınar. “Çocuklukta Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Tanısı Almış Olguların Ergenlik Dönemindeki Psikiyatrik Durumlarının İncelenmesi”. Kriz Dergisi 2 (2002), 42. https://doi.org/10.1501/Kriz_0000000181
Başar, Alaaddin. Risâle-i Nur Kulliyatı’ndan Anahtar Kelimeler. İstanbul: Zafer Yayınları, 2016.
Buharî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Riyad: Daru’s-Selam, 1999.
Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. çev. Ali Hüsreoğlu vd. İstanbul: Erkam Yayınları, 1426/2005.
Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-Üns min Hazarâti’l-Kuds, Evliya Menkıbeleri. çev. Lamiî Çelebi. İstanbul: Marifet Yay., 1872.
Carrel, Alex. İnsan Denen Meçhul. çev. Ömer Durmaz. İstanbul: Hayat Yay., 2015.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: OTTO, 2014.
Ceyhan, Semih (ed.). Türkiye’de Tarikatlar. İstanbul: İsam Yay., 2015.
Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. Mu’cemü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Münşâvî. Kahire: Dâru’l-Fâzîlet, ts.
Çerhî, Ya’kûb b. Osman b. Mahmud b. Muhammed Gaznevî. Neynâme. haz. Halilullah Halîlî. Tahran: 1375.
Demirdaş, Öncel. Kösec Ahmed Trabzoni Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Ankara: İlahiyat Yay., 2017.
Doğan, D. Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Rehber Yayınları, 1990.
Dunner, David L. Current Psychiatric Terapy. Philaldephie: Saoundes Company Press, 1993.
Endülisî, Ebu Abdillah Lisâniddin Muhammed b. Abdillah b. Said es-Selmanî. Ravdatu’t-ta’rif bi’l-hubbi’i-şerif. thk. Abdulkadir Ahmed Ata. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1968.
Erginli, Zafer (ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yay., 2006.
Erginli, Zafer. Haris Muhâsibî ve Nefis Kavramı. Rize: Karadeniz Yay, 2008.
Erkaya, Mahmud Esad. Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Ankara: OTTO Yay., 2017.
Erten, Mevlüt. “Kur’an’da İnsan Yetiştirme Düzeni Olarak Murâkabe”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 18/2 (Aralık 2014), 319-348.
Fârûkî, Ebû Saîd. Hidâyetü’t-tâlibîn. nşr. Gulâm Mustafa Han. Karaçi: 1385/1965.
Fârukî, Mevlana Ebu Said. Tercüme-i Hidâyetü’t-Tâlibîn. çev. Mehmed Hıfzı. İstanbul: Matbaai Esad İzzet, 1882.
Fatiş, Emrullah. “Meleklerde Şuur Ve İrade Problemi”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/2, (2015). https://doi.org/10.18317/kader.77689
Frager, Robert. Sûfȋ Terapistin Sohbet Günlüğü. çev. Ömer Çolakoğlu. İstanbul: Sufi Kitap Yay., 2016.
Gazâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. İhyâ’u Ulûm’id-Din. thk. Aldullah el-Halidî. Beyrut: Daru’l-Erkam, ts.
Gazâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kimyâ-yı Saâdet. çev. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yay., 1979.
Göztepe, Yüksel - Çınar, Fatih. “Sûfî Terminolojide Murâkabe”. Turkish Studies 13/9 (2018), 67-84. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13585
Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâüddin. Cami’u’l-Usûl, Velîler ve Tarikatlarda Usûl. çev. Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yayınları, ts.
Gürer, Dilaver. Abdülkâdir Geylânî Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yay., 2011.
Hadimî, Ebu Said Muhammed b. Mustafa. Tuhfetü’l-Mülûk fî İrşâdi’s-Sulûk. çev. Mehmed Münib. İstanbul: Daru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1852.
Haksever, Ahmet Cahid. Ya’kûb-ı Çerhî’nin Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İnsan Yay., 2009.
Hamdi Efendi, Hüseyin. Hasbihâlü’s-sâlik fî akvâmi’l-mesâlik. İstanbul: Tabhâne-i Âmire, 1847.
Hamdi, Halil. İrşâdü’r-râğıbîn. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1890.
Hânî, Muhammed b. Abdullah. Âdâb. çev. Ali Hüsrevoğlu. İstanbul: Erkam Yay., 2012.
Herevî, Ebû İsmâil Pîr-i Herat Hace Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî. Kitâbu Menâzili’s-Sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
Hemedânî, Hâce Yûsuf. Rutbetü’l-Hayat, Hayat Nedir. çev. Necdet Tosun. İstanbul: İnsan Yay., 2000.
Hovington, Cindy vd. “How Does My Brain Pay Attention? A Series of Activities Teaches Students About Attention and What They Can Do to Control It”. Science and Children 52/6 (2015).
Hüseynî, Muhammed Şerif. Tuhfetü’s-Salikin. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşif Efendi, 372.
Isfehânî, Abdullah İmamî. Kelimât-ı kudsiyye-i Abdullah İmamî-yi Isfehanî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 276.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. el-İbâne an turuki’l-kâsidîn, Tasavvuf Istılahları. çev. Ahmet Yıldırım - Abdülgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
İbn Manzûr, Ebu’l Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
İkizoğlu, Fatma Nurefşan. Aile Hekimlerinin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Farkındalığı. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Bakırköy Dr. Sadi Konuk Sağlık Uygulama Ve Araştırma Merkezi, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2023.
İmam Maverdi. İslam’da Dünya ve Din Edebi, Edebü’d-Dünya ve’d-Din. çev. Ersan Urcan. İstanbul: Harf Yay., 2018.
İmâm Nevevî. Riyâzü’s-Sâlihin. çev. M. Yaşar Kandemir vd. İstanbul: Erkam Yay., 2006.
İmam Rabbânî, Ebu’l-Berekât Ahmed b. Abdilehad b. Zeynilâbidîn el-Fârukî es-Sirhindî. Mükâşefât-ı Gaybiyye, Mânevî Yolculuk. çev. Necdet Tosun. İstanbul: Sufi Kitap, 2006.
İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. El-Mufaddal Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
Kâdî, Muhammed. Silsiletü’l-ârifîn ve tezkiretü’s-sıddîkîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud, 2830.
Kastalanî, Ebu’l-Abbas Şehabeddin. İrşâdu’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru’t-Tıbâ’ti’l-Mısriyye, 1267.
Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yay., 2004.
Kayaalp, Levent. “Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu”. Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 62, (2008).
Kehya, İrfan. Nakşibendîlikte Murâkabe ve İhsan. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Kılıç, Mahmut Erol. Tasavvufa Giriş. İstanbul: Sufi Kitap Yay., 2012.
Konuk, Ahmet Avni. Mesneî-i Şerif Şerhi. haz. Selçuk Eraydın vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
Kotku, Mehmed Zahid. Hadislerle Nasihatler 1. İstanbul: Seha Neşriyat, 1999.
Kur’an-ı Kerim Meâli. haz. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 2007.
Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdulhalim Mahmud – Mahmud b. Şerif. Kahire: Metabiu Müesseseti Dâri’ş-Şa’bi, 1989.
Kuşeyrî, Abdulkerim. Letâifu’l-İşârât. çev. Mehmet Yalar. İstanbul: İlkharf Yayınları, 2012.
Kuşeyrî, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc b. Müslim. Sahîhu’l-Müslim. Riyad: Daru’s-Selam, 1999.
Kübra, Necmüddin. Fevâihu’l-Cemâl, Tasavvufî Hayat. haz. Mustafa Kara. İstanbul: Dergah Yay., 1996.
Merter, Mustafa. Dokuz Yüz Katlı İnsan. İstanbul: Kaknüs Yay., 2007.
Merter, Mustafa. Nefs Psikolojisi ve Rüyaların Dili. İstanbul: Kaknüs Yay., 2014.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. er-Riâye li-hukûkillah. thk. Abdülkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Müceddidî, Râuf Ahmed. Durru’l-me’ârif. İstanbul: Hakikat Kitapevi, 1998.
Nahcivânî, Nimetullah. el-Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-Mafâtihu’l-Gaybiyye. İstanbul: 1325.
Nakşibendî, Şeyh Bahâuddîn Tâhâ el-İmâdî. Minhâcu Makâsidi’l-Ebrâr ve Mi’râcu Mevâridi’l-Ahyâr, Ahyâr ve Ebrârın Yolu: Tasavvuf. haz. Ferzende İdiz. İstanbul: Sufi Kitap, 2020.
Öztürk, Yaşar Nuri. Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 1989.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: MEB Yay., 1971.
Roda, Claudia - Nabeth, Thierry. “The Role of Attention in the Design of Learning Management Systems”. IADIS International Conference CELDA Cognition and Exploratory Learning in Digital Age (2005).
Safî, Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifî. Reşehât-ı Aynü’l-Hayât. çev. Mehmet Rauf Efendi. İstanbul: 1291.
Sayın, Esma. Tasavvuf Terapisi. İstanbul: Nesil Yay., 2014.
Sönmez, Veysel. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Anı Yayınları, 2011.
Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer. Avârifü’l-Ma’ârif, Tasavvuf Esasları. haz. H. Kamil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Uygun Matbası, ts.
Sülemî, Ebû Abdurrahman. Hakâiku’t-Tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Sülemî, Ebû Abdurrahman. Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risaleleri. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
Şenel, Hatice Günayer. “Öğrenme Yetersizliği İle Dikkat Eksikliği-Aşırı Hareketlilik Bozukluğunun Karşılaştırılması”. Özel Eğitim Dergisi 2 (1996). https://doi.org/10.1501/Ozlegt_0000000036
Tehânevî, Muhammed b. A’lâ b. Ali. Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn. Beyrut: Daru Sadr, ts.
Topaloğlu, Bekir. “Kayyûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
Tosun, Necdet. “Tasavvufî Eğitimin Gâyesi”. Altınoluk Dergisi 211 (Eylül 2003).
Tosun, Necdet. Bahâeddîn Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yay., 2007.
Trabzonî, Kösec Ahmed. Aşeretü reşehât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 404/93923, 28b.
Trabzonî, Kösec Ahmed. Silsiletü’l-Hâcegân fî âdâbi ubûdiyyeti’l-a’yân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şâzelî Tekkesi, 158/10.
Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma’. thk. Abdulhalim Mahmud. Mısır: Daru’l-Kutübi’l-Hadise, 1960.
Uludağ, Süleyman. “Murakabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/204. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Uludağ, Süleyman. İslam’da Ahlak ve Ahlak Ekolleri. İstanbul: Sufi Kitap, 2018.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Wilcox, Lynn. Sûfîzm ve Psikoloji. çev. Orhan Düz. İstanbul: İnsan Yay., 2003.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî vd. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1385-1422/1965-2001.
Zümrüt, Kübra. Tasavvuf Klasik Eserlerinde ve Nakşbendiyye Tarikatı Örneğinde Muhâsebe ve Murâkabe. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.