Evhad Şeyhi Seyyid Hüseyin Efendi’nin er-Risâletü’t-devrâniyye ve İânetü erbâbi’t-tarîka Adlı Risâlesi Çerçevesinde Semâ ve Devranla İlgili Görüşleri

Bir sûfînin tek başına veya tarikat mensuplarının zikir meclislerinde bir araya gelerek topluca ayağa kalkıp dönmesi anlamına gelen devran, Melâmiyye ve Nakşibendiyye dışındaki tarikatların çoğu tarafından uygulanmıştır. Semâ ve devran konusu zâhir uleması ile sûfiler arasında tartışmalara sebebiyet vermiş, lehte ve aleyhte pek çok risaleler yazılmış ve fetvalar verilmiştir. 16. yüzyılda Osmanlı toplumunda ciddi düzeyde cereyan eden semâ ve devran tartışmaları, 17. yüzyılda Kadızâdeliler’in cehrî zikir ve devran icra eden tarikat mensuplarına yönelik fiili müdahalelerine kadar varmıştır. Kadızâdeli hareketin lideri konumunda olan Kadızâde Mehmet Efendi’nin tasavvuf ve sûfîler aleyhindeki söylemlerine karşı en güçlü tepki Halvetiyye meşayıhından olan Abdülmecid Sivâsî’den gelmiştir. Kadızade Mehmet Efendi’den sonra takipçilerinden Üstüvânî Mehmet Efendi de semâ ve devran karşıtlığını sürdürmeye devam etmiş, onun karşısında ise Abdülahad Nûri yer almıştır. Semâ ve devranı savunmak için risale kaleme alan sûfîler arasında Abdülahad Nûri ve halifesi Seyyid Hüseyin Efendi de vardır. Bu makalede devran müdâfaaları literatürüne katkı sağlamak amacıyla Seyyid Hüseyin Efendi’nin er-Risâletü’t-devrâniyye ve iânetü erbâbi’t-tarîka isimli eseri çerçevesinde zikir, semâ ve devran hakkındaki görüşleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Semâ, Devran, Zikir, Seyyid Hüseyin

Awhād Shaykh Seyyid Hüseyin Efendi’s Views on Samāʿ and Dawrān within the Framework of His Treatise Titled Al-Risālah al-Dawrāniyyah wa Iʻānah Arbāb al-Tarīqah

Dawrān, which means a Ṣūfī standing up and spinning, either alone or in a gathering of Ṣūfīs in dhikr assemblies, was practiced by most Ṣūfī orders except the Malāmiyya and Naqshbandiyya. The subject of samāʿ and dawrān caused controversy between the scholars and Ṣūfīs, and many treatises were written and fatwās were issued in favor and against. In the 16th century, the discussions on samāʿ and dawrān, which took place mostly at the intellectual level in Ottoman society, changed shape in the 17th century, and the members of the tarīqah who practiced dhikr and dawrān in public were subjected to actual interventions by the Kadizādīs. The strongest reaction to the rhetoric of Kadizāde Mehmet Efendi, the leader of the Kadizādī movement, against Ṣūfism and Ṣūfīs came from ʿAbd al-Majīd Sīvāsī, one of the Khalwatiyya shaykhs. After Kadizāde Mehmet Efendi, one of his followers, Üstüvānī Mehmet Efendi, continued his opposition to samāʿ and dawrān, and ʿAbd al-ʿAḥad Nūrī Sīvāsī was his opponent. Among the Ṣūfīs who wrote treatises in defense of samāʿ and dawrān were ʿAbd al-Aḥad Nuri and his caliph Seyyid Hüseyin Efendi. In this article, in order to contribute to the literature on the defense of dawrān, Seyyid Hüseyin Efendi's views on dhikr, samāʿ and dawrān within the framework of his Al-Risālah al-Dawrāniyyah wa Iʻānah Arbāb al-Tarīqah are discussed.

Keywords:

Sufism, Samāʿ, Dawrān (whirling dance), Dhikr, Seyyid Hüseyin,

PDF

___

Abdülahad Nûri. Riyâzu’l-ezkâr ve hiyâzu’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan, 212, 1a-77b.
Abdülahad Nûri. Risâle fî deverâni’s-sûfiyye. İstanbul: y.y., ts.
Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Abdulhamid b. Ahmed b. Yusuf b. Hindavî. Beyrut: Mektebetü’l-asriyye, 2000.
Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnâvud vd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2001.
Ankaravî, İsmail Rusûhî. Hüccetü’s-sema. İstanbul: Rıza Efendi Matbaası, 1869.
Ankaravî, İsmail Rusûhî. Minhâcü’l-fukarâ. haz. Safi Arpaguş. İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî- Muhibuddin el-Hâtib. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l-ma῾rife, 1379.
Bâbertî, Ekmeleddin. Tuhfetü’l-ebrâr fi şerhi meşârıkı’l-envâr. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 730, 1a-228b.
Baz, İbrahim. Abdülehad Nûrî-i Sivâsî Hayatı Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları 2007.
Begavî, Hüseyin b. Mesûd el-Ferrâ’. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. 5 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 1420.
Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 1418.
Birgivî, Takıyüddin Mehmed. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-siretü’l-Ahmediyye. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 2011.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrahim el-Cu’fî. el-Câmi’u’s-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır. 9 cilt. b.y. Daru Tavkı’n-Necat, 1422.
Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 cilt. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2000.
Cemal Efendi. Ravzatü’l-ulemâ ve cennâtü’l-urefâ. Manisa: Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, Akhisar Zeynelzade, 1408, 2a-606a.
Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn. Şevâkilü'l-hûr fî şerhi heyâkili'n-nûr li's-Sühreverdî. nşr. Muhammed Yusuf Kokan-Muhammed Abdülhak. Beyrut: Beytü'l-verrâk, 2010.
Dursun, Akif. Tasavvuf-Fıkıh İlişkisi. İstanbul: Nuh Yayıncılık, 2021.
Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed. İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. 9 cilt. Beyrut: Dâru ihyai’t-türâsi’l-arabî, ts.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu ulûmi’d-din. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
Gürer, Dilaver. “Osmanlılarda Sema, Devran Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislam Risalesi”. Tasavvuf ilmi ve Akademik Araştırma Dergisi 26 (2010/2), 1-23.
Haşiye Muhyiddin Şeyhzade ala tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. thk. Muhammed Abdülkadir Şahin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
Hücvîrî, Alî b. Osmân. Keşfü’l-mahcûb: Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1996.
İbn Mâce, Sünen, thk. Şuayb el-Arnâvud vd., Beyrut: Daru’r-risaleti’l-alemiyye, 2009.
İbn Melek, Abdullatif. Mebâriku’l-ezhâr fî şerhi meşârıkı’l-envâr. thk. Eşref b. Abdülmaksûd b. Abdürrahim. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1995.
İnanır Ahmet. “Mezhepler Arasında İntikal Bağlamında Osmanlı’da Teşeffu’ ve Yasaklanmasına Dair Bazı Tespitler”. Amasya İlahiyat Dergisi 13 (2019), 9-49.
İnanır, Ahmet. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Fakih ve Sûfîlerinin Semâ, Raks ve Devrân Tartışmalarında Lehte ve Aleyhte Kullandıkları Hukûki Deliller ve Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2013), 237-269.
İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1988.
Karabaş Velî. Devrân-ı Sûfiyye. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî, 1146, 2a-10b.
Kâzerûnî, Afîfüddin Saîd b. Muhammed. Metâliʿu’l-envâri’l-mustafaviyye fî şerhi meşârıkı’l-envâr. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Beyazıd, 1009, 1a-269b.
Koca, Ferhat. “Osmanlı Fakihlerinin Sema Raks ve Devran Hakkındaki Tartışmaları”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/13 (2004), 25-74.
Kuhistânî, Şemsüddîn Muhammed b. Hüsâmiddîn. Câmiu’r-rumûz. Kalküta: Dâru'l-imâre, 1858.
Kurd Efendi. Mürşidü’l-enâm ilâ dâri’s-selâm. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 505, 2a-609a.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân, thk. Ahmed el-Berdûnî vd. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-mısrıyye, 1964.
Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd-Mahmûd b. eş-Şerîf. Kahire: Dâru’ş-şa’b, 1989.
Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani. haz. Nuri Akbayar. 6 cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtu’l-kulûb. thk. Said Nesib Mekârim. 2 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Müttakî, Alî b. Hüsâmiddîn el-Hindî. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-efʿâl. thk. Bekrî Hayânî-Safvet es-Sakâ. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1981.
Münâvî, Muhammed Abdürraûf. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-câmiʿi’s-sağîr. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 2. Basım, 1972.
Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
Nesefî, Ebü’l-berekât. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1998.
Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık 2000.
Öngören, Reşat. “Osmanlılar Döneminde Sema ve Devran Tartışmaları”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 11/25 (2010), 123-132.
Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 32 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 3. Basım, 1420/2000.
Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd. Ta’dîlü’l-ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya-Tekelioğlu, 798, 1a-305b.
Serrac, Ebû Nasr. el-Lüma῾. thk. Abdülhalim Mahmud-Taha Abdülbaki Sürûr. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-hadîse, 1960.
Seyyid Hüseyin. er-Risâletü’t-devrâniyye ve iânetü erbâbi’t-tarîka. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 394, 2a-18b.
Simnânî, Ebu Kasım Ali b. Muhammed er-Rahbî. Ravzatü’l-Kudât ve tarîku’n-necât. thk. Salahaddin en-Nâhî. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 2. Basım, 1984.
Sivâsî, Şehâbeddin, Uyûnu’t-tefâsir li’l-fuzalâʾi’s-semâsîr. thk. Bahattin Dartma. 4 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2006.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Câmi'ul-Ehâdîs. thk. Abbâs Ahmed Sakar- Ahmed Abdulcevad. 9 cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1994.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. “Kamʿu’l-muʿârız fî nusreti İbni’l-Fârız”. Şerhu Makâmâti Celaleddin es-Suyûtî. thk. Semir Mahmud ed-Derûbî. 901-932. Beyrut: Müesesesetü’r- risâle, 1989.
Sübki’, Ebû Nasr Tâcüddîn. Muʿîdü’n-niʿam ve mübîdü’n-nikam. Beyrut: Müesesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1986.
Sühreverdî, Ebu’n-necîb. Âdâbü’l-mürîdîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2013.
Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddin. Avârifü’l-ma῾ârif. thk. Abdülhalim Mahmûd-Mahmûd b. eş-Şerif. Kahire: Dâru’l-maârif, 2. Basım, 2017.
Sünbül Sinan. Risâletü’t-tahkîkiyye. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 3602, 54a-93a.
Şâfiî, Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. thk. Rıf῾at Fevzi Abdülmuttalib. Mansûra: Dâru’l-vefâ, 2001.
Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâ’yi῾u’l-fuzalâ. haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
Taşköprizâde Kemaleddin Mehmed. Mevzûâtü’l-ulûm: İlimler Ansiklopedisi. sad. Mümin Çevik. 2 cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 2011.
Tek, Abdurrezzak. “Vânî Mehmed Efendi’nin Sesli Zikir Konusunda Sûfîlere Yönelttiği Eleştiriler”. Ulusal Vânî Mehmed Efendi Sempozyumu. ed. Mehmet Yalar-Celil Kiraz. 117-129. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
Tirmizi Ebû Îsâ Muhammed. Sünen. thk. Beşâr Avvâd Marûf. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
Tuman, Mehmet Nâil. Tuhfe-i Nâilî. haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
Türer, Osman. Osmanlılarda Tasavvufî Hayat –Halvetîlik Örneği- Mustafa Nazmî Efendi’nin Hediyyetü’l-ihvân’ı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2011.
Vassaf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. 5 cilt. İstanbul: Kitabevi, 2014.