Geçmişten Günümüze Azerbaycan Alban Udi Halkının Hristiyanlık Serüveni

Kafkasya’nın en eski halklarından biri olarak kabul edilen Alban Udi halkı, bugünkü Azerbaycan devletinin azınlıklarından biridir. Çalışmamızda, Udi halkının kimliği, Hristiyanlığı kabulleri, Hristiyanlığın ilk dönemlerinden günümüze kadar olan süreçteki olayları, Ermeni Gregoryen Kilisesi’nin Alban Udi halkına ve kilisesine yönelik asimilasyon çalışmaları ve yok edilmiş kilise yapısının yeniden oluşumu ana hatlarıyla incelenmektedir. İki farklı dönemde, Ermeni Gregoryen Kilisesinin Udi topluluğuna yönelik baskı ve asimilasyon çalışmaları, araştırmacılar nezdinde bu topluluğun Ermeni ve Kilisenin Ermeni Kilisesi olarak tanımlanmasına sebep olmuştur. Bu nedenle, batı eksenli çalışmalara baktığımızda yüzyıllarca bölgede var olmuş Albanya devleti ve Hristiyanlık inancından hiç söz edilmemekte, bölgedeki tüm olaylar Ermeni halkı ve Kilisesi üzerine inşa edilmektedir. Bu çalışmanın amacı günümüzde yaşamlarını idame ettiren aynı zamanda diyofizit öğretiye sahip olan Alban Udi Halkı ve inancı üzerindeki yanlış değerlendirmeleri ortadan kaldırmak ve Havariler döneminde kabul edilmiş Hristiyan inancının zorluklara rağmen günümüze kadar devam ettiğini ortaya koymaktır. Bu araştırmada Rus, Azerbaycan, Ermeni ve İngiliz yazarların eserleri karşılaştırılmış, Alban Udi halkı ve Kilise yetkilileri ile yapılan görüşmeler sonucunda objektif olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Dinler Tarihi, Hristiyanlık, Alban Kilisesi, Diyofizit, Kafkasya, Azerbaycan, Udi

From the Past to the Present the Christian Adventure of the People of Azerbaijan Alban Udi

Alban Udi people, considered to be one of the oldest peoples of the Caucasus, is one of the minorities of today's Azerbaijan state. In our study, the identity of the Udi people, the acceptance of the Christianity, the events in the process from the early Christian period to the present, the assimilation of the Armenian Gregorian Church to the people and the church of Alban Udi and the reconstruction of the destroyed church structure are examined. In two different periods, the pressure and assimilation efforts of the Armenian Gregorian Church on the Udi community led the researchers to define this community and the Church as the Armenian Church. For this reason, when we look at the western-oriented studies, there is no mention of the Albanians' state and Christian faith that existed in the region for centuries and all the events in the region are built on the Armenian people and the Church. The aim of this study is to eliminate the false perceptions about the people of Alban Udi and their religious beliefs, which continue to live in the direction of the diophysitis teaching, and to show that the Christian faith adopted during the Apostles continued to the present day despite the difficulties. In this research, the works of Russian, Azerbaijani, Armenian and English writers were compared and evaluated objectively as a result of interviews with Alban Udi people and Church officials.

Keywords:

History of Religions, Christianity, Alban Church, Dyophysit, Caucasus, Azerbaijan, Udi,

PDF

___

Aliyev, İkrar. Azerbaycan Tarihi: En Kadim Devirlerden XX. Asrın Evvellerine Kadar. Bakü: Elm Yayınları, 1993.
Aliyev, K. G. Kavkazskaya Albaniya: MÖ. I- MS. I yy.. Bakü: 1979.
Arık, Durmuş. Azerbaycan Türklerinin Dini Hayatı ve Halk İnanışları. Ankara: Öztepe Matbaacılık, 2005.
Arutinov, A. A. Udinı: Materialı Dlya Antropologii Kavkaza. Moskva: 1905.
Attar, Aygün. “Ermeni Kimliğinin Anatomisi”. Akademik İncelemeler Dergisi 2/1 (2007): 291-308.
Azerbaycan Merkezi Devlet Tarih Arşivi (MDTA). Font 821, Liste 139/173, (1917).
Balayev, Aydın. Azerbaycan Tarihi. Bakü: 1993.
Berdzenişvili Niloloz – Canaşia Simon. Gürcistan Tarihi. İstanbul: Sorun Yayınevi, 2000.
Butler, Rev. Alban, “The Lives of the Saints, St. Bartholomew, Apostle”. Erişim 22 Şubat 2019. https://www.bartleby.com/210/8/241.html
Bünyadov, Ziya – Yusifov, Y. B. Azerbaycan Tarihi: En Kadim Zamanlardan XX Asradek (2). Bakü: Çırag Neşriyyatı, 2005.
Cavadov, Gamerşah. Azerbaycan’ın Azsaylı Halkları ve Milli Azınlıkları. Bakü: Elm Neşriyatı, 2000.
Cavadov, Gamerşah – Hüseyinov Rauf. Udiler: Tarihi Etnografik Tedgigat. Bakü: Azerbaycan Neşriyatı, 1996.
Celalyan, Y. H. Alban Ülkesinin Kısa Tarihi. Bakü: 1992.
Cowe, Peter S. “Church And Diaspora: The Case of the Armenians”. History of Christianity. 5: 430-456. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
Cowe, Peter S. “The Armenians in the Era of the Crusades 1050–1350”. History of Christianity. 5: 404-429. Cambrıdge: Cambrıdge University Press, 2008.
Eremyan, S. T. İdeologiya i Kultura Albanii III-VII vv, Oçerki İstorii SSSR III-IX vv. Moskova: 1958.
Esedov, Vakıf. “Kafkas Albaniyasının Mabetleri”. Halk Gazetesi. 25 Temmuz 2009.
Ezov, G. A. Naçalo Sınoçeniy Eçmiadzinskogo Patriarşago Prestola s Russkim pravitelstvom. Tiflis: 1990.
Gandzaketsi. İstoriya Armenii. Trc. L. A. Hanlaryan. Moskova: 1976.
Gazanferoğlu, Fazil. Azerbaycan Türklerinin İman Davası. Ankara, ts.
Geybullayev, Giyaseddin. K Etnogenezu Azerbaydjansev. Bakü: Elm Yayınları, 1991.
Goş, Mihitar. Alban Salnamesi. Bakü: Avrasya Press Yayınları, 2006.
Goş, Mihitar. Sudebnik. Trc. B. M Arutyunyan. Yerevan: 1954.
Göyuşov, Reşit. Xristianstvo v Kavkazskoy Albanii. Bakü: Elm Yayınları, 1984.
Gukasyan, V. L. Udinsko Azerbaydjanskiy Ruskiy Slovar. Bakü: 1974.
Hacıeli, Şirinbey. Şimal Gerbi Azerbaycn: İngiloylar. Bakü: Tehsil Yayınları, 2007.
Halilov, H. D. Garabağın Elat Dünyası. Bakü: 1992.
Heredot. Heredot Tarihi. 3. cilt. Trc. Müntekim Ökmen. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları. 1973.
Heyet. Azerbaycan Tarihi: III.-XIII. Asırlar I. Rüb, VII. (2). Bakü: Elm Yayınları, 2007.
Heyet. Bir Halçanın Renkleriyik: Azerbaycanda Yaşayan Halkların Edebiyat Ontologiyası. Bakü: Avropa Yayınları, 2007.
Heyet. “Hristiyanlık”. Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi. 10. cilt. Bakü: Azerbaycan SSR Nazırlar Sovyetinin Devlet Yayınları, 1987.
Heyet. Karabağ Soruları ve Gerçekler. Bakü: GYF, 2005.
Heyet. Bir Halçanın İlmeleri. Bakü: MBM Neşriyatı, 2008.
İsmayılov, Faik – Ağayev Alibaba. Alban Medeniyyetine Ermeni Tecavüzü. Bakü: MSV Neşriyatı, 2007.
İzzet, İ. “Azerbaycanda, Alban Apostol Avtokefal Kilisesinin Berpası İstikametinde İşler Görülür”. Erişim 10 Nisan 2019. http://az.trend.az/azerbaijan/politics/2177294.html
İzzet, İ. “Azerbaycanda, Kafkas Albaniyasında Hristiyan lığın Resmi Devlet Dini Gibi Kabul Edilmesinin 1700 İlliyi Geyd Olunur”. Erişim 11 Ocak 2017. http://web.archive.org/web/20150323001805/http://az.trend.az/azerbaijan/society/2176645.html.
Kalafat, Yaşar. Gregoryen Türklerde Halk İnançları. Ankara: Berikan Yayınları, 2012.
Kalankaturklu, Moisey. Albaniya Tarihi. Trc. Ziya Bünyadov. Bakü: Avrasiya Press, 2006.
Lalayan, A. “O Reznıe v 1918-1920-x Godov”. Jurnal Vostok 2/3 (1936).
Mahmudov, Ceyhun. “Karabağın Etnik Yapısının Oluşumuna Tarihsel ve Demografik Bakış”. Karabağ Bildiklerimiz ve Bilmediklerimiz. Bakü: Kafkaz Üniversitesi Uluşlararası Tartışmalar ve Araştılamar Merkezi, Şerg Gerb Yayınları, 2010.
Memmedli, Akif. Eski ve Çağdaş Tarihimize Dair. Bakü: Adiloğlu Neşriyatı, 2004.
Memmedova, Feride. Azerbaycanın Siyasi Tarihi ve Tarihi Coğrafyası. Bakü: Devlet Neşriyatı, 1993.
Memmedova, Feride. Kafkas Albaniyasında Hristiyanlık. Bakü: 2003.
Memmedova, Feride. Politiciskaya İstoriya i İstoriceskaya Geografiya Kavkazıskoy Albanii: MÖ. III – MS. VIII. Bakü: Elm Yayınları, 1986.
Musayev, Elshan. Azerbaycan’da Hristiyanlık ve Çağdaş Hristiyan Akımları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2005.
Mustafa, Fazil. Azerbaycan’da Türk Kimliği ve Sahte Tarih Problemi. Bakü: 2014.
Nağıyev, H. – Verdiyev, H. Azerbaycan Tarihi: M. Ö. IX – M. XII Asırlar, (2). Bakü: 2007.
Ormaniyan, M. Armiyanskaya Serkov, ee İstoriya, Uçenıe Upravlennıe, Vnutrennıe Stroy Literatura, ee Nastoyaşşee. Мoskova: 1913.
Özdaşlı, Esme. “Alban Kültür Mirası Üzerine İnşa Edilmiş Tarih: Ermenilerin Hristiyanlığı Kabul Etmiş İlk Devlet Oldukları Miti Üzerine Bir Araştırma”. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 21/2 (2016).
Paşazade, Allahşükür. Kafkasda İslam: Tarih ve Müasirlik. Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı, 1991.
Raffi (Agop Melik Agopyan), Samvel. İzdatelstvo Ayastan. Erevan: 1971.
Recebli, Gazenfer. Azerbeycan Tarihi Oçerkler. Bakü: Elm ve Tehsil, 2013.
Süleymanova, Sedaget. “Kurban Kesen Azerbaycan Hristiyan ları-Udiler”. Erişim 10 Nisan 2019. http://modern.az/az/news/9243/#gsc.tab=0
Şanidze, A. Hovootkırıtnıh Alfavit Kavkazıskih Albansev i ego znaçenie dlya Nauki, (4). Gürcistan SSSR: İyaimk, 1938.
Vartapetov, A. S. Hristianskiy Pamyatiki Karabaha, Arkhiv İnistuta İstorii. AH Azerb SSR, N. 152: 8.
Volkova, N. G. Udinı Narodı Rossii, Bolşaya Rassiskaya Ensiklopediya. Moskova: 1994.
Zavaryan, S. Ekonomiçeskie Usloviya Karabaha i Golod 1905-1907. Sankt-Petersburg: 1907.