Klasik Arap Şiirinde Eleştiri Ölçütü: Ebû Ali el-Merzûkî’de Amûdü’ş-şi‘r Kavramı

Arap edebiyatı eleştiri literatüründe şiirin temel özellikleri anlamına gelen amûdü’ş-şi‘r kavramı, şiir inşadında klasik Arap şiiri usul ve tarzını temsil eden temel unsur ve dayanaklardır. Arap edebiyat eleştirmenleri iyi şiiri iyi olmayandan, kadim olanı yeniden ayırmak ve şiirler arasında mukayese yapmak amacıyla amûdü’ş-şi‘r kavramı altında şiir sanatının vasıf, esas ve kıstaslarını tespit etmeye çalışmıştır. Eleştirmenler ve edebiyat âlimleri tarafından çeşitli zamanlarda farklı şekillerde değinilen amûdü’ş-şi‘r konusu son şeklini İsfahanlı dil ve edebiyat âlimi Ebû Ali el-Merzûkî’de (ö. 421/1030) almıştır. Bu çalışmada klasik Arap şiiri üzerine kurulan amûdü’ş-şi‘r kavramının Ebû Ali el-Merzûkî’deki karşılığı, kavramın sınırları ve ölçütleri üzerinde durularak edebiyat eleştirisi literatüründeki yeri tespit edilecektir. Bu bağlamda öncelikle Merzûkî’nin şekillendirdiği ve sistemleştirdiği bu nazariyenin hazırlayıcısı ve Merzûkî’nin yolunu açan münekkitler üzerinden ıstılahın ortaya çıkışı ve gelişmesinden kısaca bahsedilerek akabinde müellifin elinde hangi boyutlara ulaştığı araştırılacaktır. Daha sonra müellifin kendinden önceki çalışmalara ne kattığı, önceki müelliflerle hangi konularda hemfikir olup hangilerinde ayrı düştüğü, kendinden sonrakileri nasıl etkilediği sorularına cevap verilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Amûdü’ş-şi‘r, Ebû Ali el-Merzûkî, Klasik Arap Edebiyat Eleştirisi, Klasik Arap Şiirinin Temel Özellikleri

Criterion of Criticism in Classical Arabic Poetry: The Concept of Amūd al-shi'r in Abū Alī al-Marzūqī

The concept of amūd al-shi‘r, denoting the fundamental aspects of poetry within Arabic literary criticism, serves as the cornerstone and foundation representing the classical Arabic poetry method and style in poetic composition. Literary critics have endeavored to establish qualifications, principles, and criteria for the art of poetry under the umbrella of amūd al-shi‘r, seeking to discern between good and subpar poetry, ancient and contemporary works, and facilitating comparisons between poems. This concept has been addressed in diverse manners by Arab critics and literary scholars over time, culminating in its definitive form with the language and literature scholar Abū Alī al-Marzūqī (d. 421/1030) from Isfahan. This study aims to explore the equivalent of the amūd al-shi‘r concept, rooted in classical Arabic poetry, as articulated by Abū Alī al-Marzūqī. It seeks to determine the boundaries and criteria of this concept and ascertain its significance in the domain of literary criticism. To this end, the emergence and evolution of the term will be briefly outlined, focusing on the contributions of critics who paved the way for Marzūqī and laid the groundwork for the theory, which Marzūqī further shaped and systematized. Subsequently, an investigation will be conducted into the extent to which the author expanded upon previous works, the areas in which he concurred or diverged from prior authors, and the influence of his ideas on subsequent literary thought.

Keywords:

Amūd al-shi‘r, Abū Alī al-Marzūqī, Classical Arabic Literary Criticism, Fundamental Aspects of Classical Arabic Literature,

PDF

___

Abbâs, İhsân. Târîhu’n-nakdi’l-edebî ınde’l-Arab-nakdü’ş-şi’r (mine’l karni’s-sânî hatta’l karni’s-sâmin el-hicrî). Beyrût: Dâru’s-sekâfe, 1983. google scholar
Ajami, Mansour J. “Amûd al-Shi’r: Legitimization of Tradition”. Journal of Arabic Literature. 12(1981), 30-48. google scholar
Athamneh, Nasser al-Hassan ve Khaz’ali, Muhammed. “The Meeting of Minds: Longinus’s On the Sublime and Amûd al-Shi’r”. Abhath al-Yarmouk: (Lit & ling) 17/1(1999), 43-57. google scholar
Bağdatlı İsmâil Paşa.Hediyyetü’l-ârifm, esmâ’ü’l-müelliftnveâsârü’l-musannifm. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’t-târîhı’l-Arabî, 1951. google scholar
Behaddîn, Ahmed. “Amûdü’ş-şi'r: İrhâsâtü’n-nassıyyeti’l-Arabiyye”. Fusûl. 84 (2013), 140-158. google scholar
Bezyû, Ahmed. “Amûdü’ş-şi'r: en-Neş’etü ve ve’t-tetavvur”. el-Eser. 21 (2014), 31-36. google scholar
Boyalık, M. Taha. Dil, Söz ve Fesâhat Abdülkâhir el-Cürcâmî’mim Sözdizimi Nazariyesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016. google scholar
Ebû Zeyd el-Kureşî. Cemheretü eş‘âri’l-Arab. thk. Ali M. el-Becevî Mısır: Nahdatü Mısr, ty. google scholar
el-Âmidî, Ebü’l-Kâsım el-Hasen b. Bişr b. Yahyâ. el-Muvâzeme beyme Ebî Temmâm ve’l-Buhturî. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-meârif-mektebetü’l-hâncî, 1994. google scholar
el-Câhız Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyâm ve’t-tebyîm. thk. Abdusselâm Hârûn. 4 cilt. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1998. google scholar
el-Câhız Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-hayevâm. thk. Abdüselâm Muhammed Hârûn. 8 Cilt. Mısır: Şeriketü mektebeti ve matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihi, 1965. google scholar
el-Cürcânî, Abdülkâhir. Delâilü’l-i'câz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1984. google scholar
el-Cürcânî, Abdülkâhir. Esrârü’l-belâga. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire-Cidde: Matbaatü’l-medenî /Dâru’l-medenî, 1991. google scholar
el-Gazzâmi, Abdullah. el-Müşâkele ve’l-ihtilâf (kırâatün fi’n-nazariyyeti’n-nakdiyye el-Arabiyye ve bahsün fi’ş-şebîhi’l-muhtelif). Beyrut: el-Merkezü’s-sekâfî el-Arabî, 1994. google scholar
el-Hârisî, Muhammed b. Müreysî. Amûdü’ş-şi'ri’l-Arabî: en-neşetü ve’l-mefhûm. Suudiyye: Nâdî Mekketi’s-sekâfî el-edebî, 1996. google scholar
el-Kahtânî, Tâhir Abdurrahmân. “Meâyîru amûdi’ş-şi'ri’l-Arabî mde’l-Merzûkî ve eseruhâ fî nazariyyeti’n-nazm ınde Abdilkâhir”. el-Lecnetü’l-vataniyyeti’l-Katariyye li’t-terbiye ve’s-sekâfe ve’l-ulûm. 29/135 (2001), 235-253. google scholar
el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-a'şâ fî sınâ'ati’l-inşâ'. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ılmıyye, 2010. google scholar
el-Merzûkî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen. Şerhu Dîvâni’l-Hamâse lî Ebî Temmâm. nşr. Ahmed Emîn-Abdüsselâm Hârûn. Beyrut: Dâr’ül-cîl, 1991. google scholar
el-Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. el-Müveşşah fî meâhızi’l-ulemâi ala’ş-şuarâi. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995. google scholar
es-Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûd ve Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâs, 2000. google scholar
es-Senûnî, el-Ayâşî. “Kadâyâ nakdiyyetün ledâ Ebî Alî el-Merzûkî”. Câmiatü Sîdî Muhammed b. Abdillâh-Külliyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye. 16 (2009), 27-38. google scholar
es-Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr el-Hudayrî. Bugyetü’l-vu'âtfî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l- Fadl İbrahîm. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1964. google scholar
et-Tehânevî, Muhammed b. Alî . Keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Alî Dehrûc. 2 cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1996. google scholar
el-Vâsitî, Muhammed el-Hüseyin. “Amûdü’ş-şi'r ınde’l-Merzûkî: mefhûmühû ve bu'dühü en-nakdî”. Mecelletü âfâk edebiyye. 12 (2020), 13-34. google scholar
ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyerü a'lemi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnaûd ve diğerleri. 29 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1982. google scholar
ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-A‘lâm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm lil-melâyîn, 2002. google scholar
Hüseyîn, Tâhâ. el-Elvân. el-Memleketü’l-müttehıde: Müessesetü Hindâvî, 2017. google scholar
İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. Şerhu’l-mukaddime el-edebiyye li-şerhi’l-İmâm el-Merzûkî alâ dîvâni’l-Hamâse li-Ebî Temmâm. Riyad: Mektebetü dâri’l-minhâc, 2010. google scholar
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müsli ed-Dîneverî. eş-Şi‘r ve’ş-şu'arâ’. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-meârif, 1982. google scholar
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993. google scholar
İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm. Tabakâtüfuhûli’ş-şu'arâ'. şerh. M. Muhammed Şâkir. Mısır: Dâru’l-meârif, 1952. google scholar
İbn Tabâtabâ, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. ‘İyârii’ş-şir. thk. Abbâs Abdüssâtir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005. google scholar
İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf eş-Şeybânî. İnbâhü ’r-nvât ‘alâ enbâhi ’n-nühât. thk. google scholar
Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire-Beyrut: Dâru’l-fikri’l-Arabî/Müessesetü’l-kütübi’sekâfe, 1982. google scholar
İbrâhîm Alî, Habîbullah Alî. “Amûdü’ş-şi'ri’l-Arabî fi’n-nakdi’l-kadîm”. Mecelletü meâlimi’d-daveti’l-İslâmiyye. 6 (2013), 325-346. google scholar
İbrâhîm, Kemâl Abdilazîz. “Kırâa fî mukaddimeti’l-Merzûkî li şerhi’l-ihtiyâr”. Cüzûr. 10/22 (2005), 116-173. google scholar
Kâdî el-Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdilazîz b. el-Hasen. el-Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve husûmih. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm-Alî Muhammed el-Becâvî. Kahire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1966. google scholar
Kassâb, Velîd İbrahim. Kadiyyetü amûdl’ş-şl‘r fı’n-nakdl’l-Arabî el-kadîm: Zuhûruhâ ve tetavvuruhâ. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 2010. google scholar
Kâtip Çelebî, Hâcî Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfü’z-zunûn an esâmı’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. M. Şerafüddîn Yaltkaya. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1941. google scholar
Kebbâbe, Vahîd Subhî. el-Husûmeh beyne et-Tâiyeyni ve amûdü’ş-şi r el-Arabî. Şam: İttihâdü’l-küttâb el-Arab, 1997. google scholar
Kudâme b. Ca’fer, Ebü’l-Ferec. Nakdü’ş-şl‘r. Kostantiniyye: Matbaatü’l-cevâib, 1302. google scholar
Matlûb, Ahmed. “Amûdü’ş-şi'r”. Mecelletü’l-âdâb 28 (1980), 28-105. google scholar
Matlûb, Ahmed. Dırâsâtün belâgıyyetün ve nakdıyyetün. Irak: Dâru’r-Reşîd li’n-neşr, 2010. google scholar
Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmıl fı’l-luga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 3 cilt. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1997. google scholar
Mendûr, Muhammed. el-Edeb ve Fünûnühü. Kahire: Nahdatü Mısr, 2006. google scholar
Reşîd, Muhammed Ebû Kays. “Şerhu’l-mukaddime el-edebiyye li’l-Merzûkî fî usûli’-nakdi ve amûdi’ş-şi'r”. erişim: 20 Aralık 2022. https://www.youtube.com/watch?v=TtbzcEEfM5k&list. google scholar
Sa'leb, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. Kavâ'ldü’ş-şl’r. thk. Ramâzan Abdüttevvâb. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 1995. google scholar
Sezgin, Fuat. Târîhu’t-turâsl’l-Arabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad: İdâretü’s-sekâfe ve’n-neşr bi-Câmi‘ati’l-İmâm Muhammed b. Sü‘ûd el-İslâmiyye, 1991. google scholar
Türkî, Ahmed. “Amûdü’ş-şi'r’il-Arabî ve takniyyâtü’ş-şâir: el-İsâbe fi’l-vasfi ünmûzecen”. Mecelletü mecmaı’l-lugatl’l-Arablyye ala’ş-şebeketl’l-âlemlyye. 6 (2014), 499-515. google scholar
Usfûr, Câbir. es-sûretü’l-fennlyye fl’t-türâsl’n-nakdî ve’l-belâgî ınde’l-Arab. Beyrut: Merkezü’s-sekâfî el-Arabî, 1992. google scholar
Varol, Hüseyin. “Ebû Ali el-Merzûkî”, TDV İslâm Anslklopedlsl. 10/91-92. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. google scholar
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn.Mu'cemü’l-üdebâ' (İrşâdü’l-erîb ilâma'rifeti’l-edSb). thk. İhsân Abbâs. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1993. google scholar
Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbl’l-lugatl’l-Arablyye. Kahire: Müessetü Hindâvî, 2013. google scholar