Devâzdeh-bend-i Muhteşem’in Refî‘ Tarafından Yapılmış Bilinmeyen Tercümesi

Muhteşem-i Kâşânî, İran edebiyatının Safevîler devrinde yaşamış şairlerindendir. Kerbela hadisesini konu alan terkîb-bendiyle ünlenmiş ve bu mersiyesindeki başarısından dolayı kendisine Şemsü’ş-Şu‘arâ unvanı verilmiştir. Muhteşem’in terkîb-bend nazım şekliyle kaleme aldığı mersiyesi on iki bentten müteşekkil olmasından dolayı Devâzdeh-bend-i Muhteşem adıyla da anılmaktadır. Mensubu bulunduğu edebiyat geleneği içinde şairine yaygın bir şöhret kazandıran mersiyenin tesir cihetinden tanınırlığı, yalnızca kendi muhitiyle sınırlı kalmamış ve Türk edebiyatı şairleri tarafından da nazire ve tercümelere konu edilmek suretiyle takip edilmiştir. Muhteşem’in, Hz. Hüseyin’in şehadeti konulu mersiyesi üzerinde gerçekleştirilen nazire ve tercümelerin ise daha çok XIX. yüzyılda arttığı gözlemlenmektedir. Örneğin Musa Kâzım Paşa, Osman Nevres ve Yenişehirli Avnî Bey söz konusu mersiyeyi XIX. yüzyılda tercüme ve nazire bağlamında takip eden isimlerin başında gelmektedir. Bu makalede Devâzdeh-bend-i Muhteşem’in gerek Muhteşem gerekse de Kerbela mersiyeleri konusunda gerçekleştirilmiş çalışmalarda bahsedilmeyen, Refî‘ mahlasını kullanan bir şair tarafından kaleme alınmış Türkçeye çevirisi ele alınmıştır. Bir yazması tespit edilen tercüme, Mîrlivâ Safvet tarafından Bursa’nın ilk edebiyat dergisi Nilüfer’de yayımlanmaya başlansa da bu teşebbüs yarım kalmış ve eski harflerle yalnızca ilk üç bendi neşredilebilmiştir. Çalışma ile Muhteşem-i Kâşânî’nin mersiyesinin Türk edebiyatı tarihinde bilinmeyen bir tercümesinin gün yüzüne çıkarılması ve böylelikle Türkçe mersiye literatürüne katkıda bulunulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Muhteşem-i Kâşânî, Devâzdeh-bend-i Muhteşem, Refî‘, Mersiye, Tercüme

Previously Unknown Translation of “Davazdah-band-e Muhtasham” by Rafi

Muhtasham Kashani was one of the poets of Iranian literature who lived during the Safavid era. He became famous for his tarkeeb-band poem about the Karbala incident and was given the title Shams-ush-Shuara for his success with this verse. The lament Muhtasham wrote in tarkeeb-band form is known as “Davazdah-band-e Muhtasham”. The lament brought great fame to its poet within its literary tradition, and its sphere of influence was recognized to extend beyond its own literary circle, being followed by Turkish poets as the subject of a poem modeled after another as well as translations. A poem modeled after another and translations for the lament Muhtasham wrote about the martyrdom of Hazrat Husayn can be observed to have increased mainly in the 19th century. For example, Musa Kazim Pasha, Othman Nevres, and Avni Beg of Yenisehir are names that worked on this lament in the 19th century in the context of translation and a poem modeled after another. This article discusses one translation of “Davazdah-band-e Muhtasham” that has not been previously mentioned in studies on the subject. A poet using the pseudonym of Rafi translated this dirge into Turkish, with one manuscript copy of the translated text having been identified. Although the text of this translation was published by Mirliva Safvet in Nilüfer, Bursa’s first literary magazine, only the first three bands were published. The aim of the study is to bring to light this previously unknown example of Muhtasham Kashani’s dirge in the history of Turkish literature and thus contribute to the Turkish lament literature.

Keywords:

Muhtasham Kashani, Davazdah-band-e Muhtasham, Rafi, Dirge, Translation,

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA) google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT) 163-38, 2 Şaban 1310 (11 Mart 1893). google scholar
İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi google scholar
Riyâzî, Dîvân-ı Riyâzî Çelebî, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar 709/1, 1b-50b. google scholar
Millî Kütüphane google scholar
[Sefîne], Ankara, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 3833, 1b-201b. google scholar
Millet Yazma Eser Kütüphanesi google scholar
Sâkıb, [Tahmîs-i Mersiye-i Muhteşem-i Kâşânî], İstanbul, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Farsça 424, 1b-6b. google scholar
Akün, Ömer Faruk. “İbnülemin Mahmud Kemal.” DİA. XXI: 249-262. Ankara: TDV Yayınları, 2000. google scholar
Akkuş, Mehmet. Abdullah Salâhaddîn-i Uşşâkî (Salâhî)’nin Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998. google scholar
Akkuş, Metin. Nef‘î Divanı’nda Tipler ve Kişilikler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1996. google scholar
Andı, M. Fatih. Servet-i Fünun’a Kadar Yeni Türk Şiirinde Şekil Değişmeleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997. google scholar
Arat, R. Rahmeti. “Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu”. Makaleler I, hazırlayan Osman Fikri Sertkaya içinde 32-68. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987. google scholar
Arslan, Mehmet ve Mehtap Erdoğan. Kerbelâ Mersiyeleri. Ankara: Grafiker Yayınları, 2008. google scholar
Ayyıldız, Nigâr. II. Abdülhamid Dönemi Saray Merasimleri. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2008. google scholar
Bardakçı, Ramazan. “Musa Kâzım Paşa (Hayatı-Sanatı ve Külliyatı)”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora tezi, 2007. google scholar
Ceyhan, Semih. “Sâdık Vicdânî.” DİA. XXXV: 401-402. Ankara: TDV Yayınları, 2008. google scholar
Cunbur, Müjgan. “Refî’.” Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. VII: 310. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2007. google scholar
Çağlayan, Bünyamin. “Kerbela Mersiyeleri”. Ankara: Gazi Üniversitesi, Doktora tezi, 1997. google scholar
Çavuşoğlu, Mehmed. Hayâlî Bey ve Divânı’ndan Örnekler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987. google scholar
Çelik, Hasan. “Nilüfer Mecmuası: İnceleme, Tahlili Fihrist, Bazı Metinler”. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 1997. google scholar
Çiftçi, Cemil. Divan Şiirinde Kerbelâ Ağıtları. İstanbul: Kevser Yayınları, 2008. google scholar
Değirmencioğlu, Saliha. “Mehmed Said.” Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. VI: 276-277. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2006. google scholar
Dergâhî, Huseyn, Muhammed-Cevâd Envârî ve Abdu’l-Huseyn Tâlibî. Sûriş der-Halk-ı Âlem: Seyrî der-Terkîb-bend-i Muhteşem-i Kâşânî ve İstikbâlhâ-yı Ân der-Risâ-yı Seyyidu’ş-Şuhedâ. Tehran: Sâzmân-ı Çâp u İntişârât-i Vezâret-i Ferheng u İrşâd-i İslâmî, 1999. google scholar
Erdem, Sadık. “XVII.-XIX. Yüzyıllarda Yaşamış Manisalı Divan Şâirleri”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 145 (2003): 191-215. google scholar
Erdoğan, Mustafa. Türk Edebiyatında Muhammes. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. google scholar
Fatîn Davud. Hâtimetü’l-Eş‘âr. Hazırlayan: Ömer Çiftçi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. google scholar
Gelibolulu Mustafa Âlî. Divan I: İnceleme-Tenkitli Metin, II: Tenkitli Metin, III: Tenkitli Metin ve Tıpkıbasım. Hazırlayan İ. Hakkı Aksoyak. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 2006. google scholar
Gölpınarlı, Abdülbaki. Divan Şiiri XIX. Yüzyıl. İstanbul: Varlık Yayınları Türk Klasikleri, 1955. google scholar
Gü[z]elyüz, Ali. “Sebk-i Irâkî ile Sebk-i Hindî Arasında Geçiş Dönemi Üslûbu: Mekteb-i Vukû‘”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları I: Sözde ve Anlamda Farklılaşma: Sebk-i Hindî 29 Nisan 2005, Bildiriler içinde 102-107. Hazırlayanlar: Hatice Aynur vd., İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2006. google scholar
Hâşim-pûr Subhânî, Tevfîk. Târîh-i Edebiyât-i İran. Tehran: İntişârât-i Zevvâr, 1395 hş. google scholar
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri. 4 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları, 1969-1970. google scholar
İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1994. google scholar
Kamâl al-Din Muhtasam Kâsâni (935-996 L.H). Haft Divan-e Mohtasam Kasanı, Vol. 1: Seybiyye; Vol. 2: Sabâbiyyeh, Şabâ’iyyeh, Jalâliyyeh, Noql-e ‘Ossâq, Zaruriyyât&Mo’ammayât. Edited by Abd al-Hosayn Navâyi and Mahdi Sadri. Tehran: Mirâs-e Maktub, 2001. google scholar
Kasalak, Kadir. “Kara Ordusunda Subay Rütbeleri (1826-1961)”. Yedinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I içinde 391-404. Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2001. google scholar
Kılıç, Mustafa. “Muhteşem-i Kâşânî’nin Kerbelâ Mersiyesinin Manastırlı Mehmed Rif’at Tarafından Yapılan Bilinmeyen Bir Tercümesi ve Bu Tercümenin Osmanlı Tercüme Geleneğindeki Yeri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 27 (2021), 455-488. google scholar
Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi, Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1964. google scholar
Köksal, M. Âsım. Hz. Hüseyin ve Kerbelâ Faciâsı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1984. google scholar
Kurnaz, Cemal ve Halil Çeltik. Divan Şiiri Şekil Bilgisi. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları, 2013. google scholar
Kurtuluş, Rıza. “Muhteşem-i Kâşânî”. DİA. XXXI: 77-78. Ankara: TDV Yayınları, 2020. google scholar
Küçük, Cevdet. “Abdülaziz.” DİA. I: 179-185. Ankara: TDV Yayınları, 1988. google scholar
Ma’ani, Ahmad Golcin.Maktab-e Voqou’darSı’r-eFarsi. Mashhad: Ferdowsi University Press, 1996. google scholar
Mîrlivâ Safvet. “[Tercüme-i Mâtemnâme-i Muhteşem] • [I. bent]”. Nilüfer 40 (1307), 446. google scholar
Mîrlivâ Safvet. “Tercüme-i Mâtemnâme-i Muhteşem • [II. bent]”. Nilüfer 41 (1307), 460-461. google scholar
Mîrlivâ Safvet. “Tercüme-i Mâtemnâme-i Muhteşem • [III. bent]”. Nilüfer 42 (1307), 477. google scholar
Muallim Naci. Edebiyat Terimleri: Istılâhât-ı Edebiyye. Hazırlayan: M. A. Yekta Saraç. İstanbul: Gökkubbe, 2004. google scholar
Muhteşem-i Kâşânî. Dîvân-ı Mevlânâ Muhteşem-i Kâşânî. be-kûşiş: Mihr-Alî Gurgânî. Tehran: İntişârât-i Kitâbfurûşî-yi Mahmûdî, 1344 hş. google scholar
Muhteşem Alî bin Ahmed. Dîvân-ı Muhteşem-i Kâşânî. bâ-tashîh u mukaddime Ekber Behdârvend. Tehran: Mu’essese-i İntişârât-i Nigâh, 1381 hş. google scholar
Musa Kâzım Paşa. Aşkın Hazineleri: Makâlîd-i Aşk (Kerbela Mersiyeleri). Hazırlayan: Cemil Çiftçi. İstanbul: Kevser Yayınları, 2011. google scholar
Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. Yayına Hazırlayanlar Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi. 6 cilt. İstanbul: T.C. Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013. google scholar
Ocak, Tulga. “Labial Hı’nın Çeviriyazıda Yazımı Sorunu”. Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış Nevin Önberk Armağanı, hazırlayan Mehmet Ölmez içinde 167-172. Ankara: Simurg Yayınları, 1997. google scholar
Osman Nevres. Osman Nevres Dîvânı. Hazırlayan Bayram Ali Kaya. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2020. google scholar
Özgül, M. Kayahan. Osman Nevres Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1999. google scholar
Özgül, M. Kayahan. “Tanzîmat’tan Cumhuriyet’e Klâsik Edebiyat Çalışmaları (1839-1922)”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9 (2007), 47-172. google scholar
Özgül, M. Kayahan. Şiirin Hazanında Gazel Dökenler-IV Osman Nevres Efendi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016. google scholar
Özgül, M. Kayahan. Şiirin Hazanında Gazel Dökenler-V Muallim Naci Efendi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016. google scholar
Redhouse, Sir James W. A Turkish and English Lexicon. Beirut: Libraire du Liban, 1987. google scholar
Remzi Aczî. Yeni Gülzâr-ı Haseneyn Vak‘a-i Kerbelâ. İstanbul: Ergin Kitabevi, 1955. google scholar
Süleyman Nazîf. Mehmed Âkif. Hazırlayan Mustafa Kurt. Ankara: Cümle Yayınları, 2015. google scholar
Şahin, Dursun. “Ferâizcizâde Mehmet Şâkir Hayatı Sanatı Eserleri”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Doktora tezi, 2007. google scholar
Şahin, Ebubekir Sıddık. “Kaside-i Bürde’nin Türkçe Şerh ve Tercümeleri”. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 2007. google scholar
Şenler, Yaşar. Kültür ve Edebiyata Dair Görüşleriyle Yahya Kemal. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1997. google scholar
Topçu, Mümin. “Dîvân-ı Rızâyî (Tenkitli Metin)”. Malatya: İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 1997. google scholar
Totan, Hacer. “Abdülbaki Gölpınarlı Divanı (İnceleme-Metin)”. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 2013. google scholar
Turan, Lokman. “Yenişehirli Avnî Bey Divanı’nın Tahlili (Tenkitli Metin) Encümen-i Şu‘arâ ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş”. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora tezi, 1998. google scholar
Ünver, İsmail. “XIX. Yüzyıl Dîvân Nazım ve Nesri: Kâzım Paşa.” Başlangıçtan Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri. VIII: 166-168. İstanbul: Ötüken Neşriyat - Söğüt Yayıncılık, 1988. google scholar
Yahya Kemal. Edebiyâta Dâir. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1984. google scholar
Yahya Kemal. Mektuplar Makaleler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1990. google scholar
Yenişehirli Avni Bey. Farsça Divan. Hazırlayan Mehmet Atalay. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2005. google scholar
Yılmaz, Müslüm. “Klasik Türk Edebiyatında Kerbelâ Hadisesi”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora tezi, 2016. google scholar