Klasik Türk şiirinde 18. yüzyıl şeyhülislamlarının güzel ahlak vasfı

Tarih, kültür, zihniyet, tabiat gibi pek çok kaynaktan beslenen klasik Türk şiirinde, bu kaynakların temelini oluşturan asıl faktör insandır. Bu nedenle insan ve insanla ilgili görünüşler klasik Türk şiirinde oldukça fazla yer almaktadır. Bu görünüşler şiirlerde tipler ve kişilikler olarak karşımıza çıkmaktadır. Klasik Türk şiirinde kaside veya tarih manzumelerinde sıklıkla karşılaşılan şeyhülislamlar da tarihî kişilikler arasında yer almaktadır. Klasik Türk şiirinde devlet adamlarına oldukça fazla yer verilmiştir. Şiirlerde devlet adamları genellikle kendilerine sunulan kasidelerle, vefat, düğün, görevde yükselme veya görevden alınma gibi önemli hususlar için yazılan tarih manzumelerinde ve bunun beraberinde gazellerde yer almaktadır. Klasik Türk şiirinde devlet adamları pek çok özelliğiyle de anılmıştır. Bu özellikleri devlet ve toplum değerleri ile kişisel özellikler olarak iki ana gruba ayırmak mümkündür. Savaşçılık, cihan hakimiyeti, devletçilik, asayiş, fetih, yönetim anlayışı, üstünlük ve kahramanlık gibi özellikler devlet ve toplum değerleri başlığında değerlendirilebilmektedir. Görev bilgisi, güzel ahlâk, adalet, cömertlik, akıllılık, biyografi, hükmünün yürümesi, beraber anıldığı ünlü kişilikler, tedbirlilik, kahırlılık, basiret, ilim ehli, dindarlık, sanat, zıllullah, reşitlik gibi özellikler ise devlet adamlarının şiirlerde rastlanan kişisel özelliklerindendir. Bu çalışmada klasik Türk şiirindeki devlet adamlığı vasıflarından olan güzel ahlak vasfı 18. yüzyıl şeyhülislamlarında incelenmiştir. Belirlenen üç divanda yer alan toplam 10 şeyhülislamın öncelikle kısa biyografilerine değinilmiştir. Ardından şeyhülislamlar için güzel ahlak şiirlerde nasıl kullanıldığı incelenmiştir. Örnek beyitlere ve beyitlerde özellikleri yansıtan kelime, tamlama, mısra gibi öğelere anlamlarıyla birlikte yer verilmiştir. Çalışmanın sonunda elde edilen verilerin istatiksel sonuçlarını gösteren bir tablo da yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Klasik Türk şiiri, şeyhülislam, ahlak, 18. yüzyıl, tipler ve kişilikler

In classical Turkish poetry, a description of good morals of shaykh al-islams of the XVIII. century

In Classical Turkish poetry, which is fed by many sources such as history, culture, mentality, nature, the main factor that forms the basis of these sources is a person. For this reason, human and human-related appearances are very much included in Classical Turkish poetry. These appearances appear as types and personalities in the poems. Shaykh al-islams, which are often found in classical Turkish poetry in odes or historical poems, are also among the historical personalities. Statesmen have been given quite a lot of space in classical Turkish poetry. In poems, statesmen usually take part in historical poems written for important issues such as death, wedding, promotion or dismissal, and the accompanying ghazals with the eulogies presented to them. In classical Turkish poetry, statesmen were also mentioned with many characteristics. It is possible to divide these characteristics into two main groups as state and society values and personal characteristics. Characteristics such as belligerence, world domination, statism, public order, conquest, understanding of management, superiority and heroism can be evaluated under the heading of state and society values. Knowledge of duty, good morals, justice, generosity, smartness, biography, the execution of his judgment, famous personalities with whom he is mentioned, prudence, prudence, prudence, people of knowledge, piety, art, zillullah, such traits as adulthood are among the personal characteristics of statesmen found in poems. In this study, the quality of beautiful morality, which is one of the qualities of statesmanship in classical Turkish poetry, is 18. it has been studied in shaykh al-islams contexts for centuries. Brief biographies of a total of 10 shaykh al-islams who took part in the three designated divans were first mentioned. Then, how it is used in beautiful moral poems for shaykh al-islams is examined. Examples of couplets and elements reflecting the characteristics of couplets, such as words, phrases, verses, are included with their meanings. There is also a table showing the statistical results of the data obtained at the end of the study.

Keywords:

Classical Turkish poetry, shaykh al-islam, morality, 18. century, types and personalities,

PDF

___

Abdulkadiroğlu, A. (2003). Mehmed Kâmil Efendi. DİA, 28, 484, Ankara: TDV.
Akkuş, M. (2000). Divan Şiirinde İnsan I-Dini Kişilikler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Akkuş, M. (2007). Klasik Edebiyatta Tipler. Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Akkuş, M. (2010). Nef’î Divanında Tipler ve Kişilikler. Ankara: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi.
Aksoy, H. (2003). Mehmed Sâdık Efendi. DİA, 28, 522, Ankara: TDV.
Aktepe, M. M. (1995). Vassafzâde Mehmed Esad Efendi. DİA, 11, 347, İstanbul: TDV.
Bilgiç, A. T. (2012). Tarih Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm.
Büyük, C. (2003). Devlet ve Toplumsal Rolü. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3 (4), 101-112.
Davutoğlu, A. (1994). Devlet. DİA, 9, 234-240, İstanbul: TDV.
Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın.
Halaçoğlu, Y. (1991). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara:Türk Tarih Kurumu.
İnalcık, H. (2017). Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, İstanbul: Kronik.
İpşirli, M. (1995). Damadzâde Feyzullah Efendi. DİA, 12, 525-526, İstanbul: TDV.
İpşirli, M. (2003). Mahmud Efendi. DİA, 27, 360-361, İstanbul: TDV.
Kaplan, M. (2005). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar-3 Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh.
Karatepe, Ş. (1999). Devlet Yönetimi-Osmanlı Dünyayı Nasıl Yönetti. İstanbul: Yeni Şafak.
Karatepe, Ş. (1989). Osmanlı Siyasi Kurumları Klasik Dönem. İstanbul: İşaret.
Menteşe, M. (2020). Sünbülzâde Vehbî Divanı’nda Tipler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 8 (22), 189-221.
Menteşe, M. (2021). Klasik Türk Şiirinde Divanıhümayun Tip ve Kişilikleri. Doktora Tezi, Düzce Üniversitesi, Düzce.
Mengi, M. (2000). Eski Edebiyatımızda Bazı İnsan Tipleri. Divan Şiiri Yazıları, Ankara: Akçağ.
Mumcu, A. (1994). Divan-ı Hümâyûn. DİA, 9, 430-432, İstanbul: TDV.
Mumcu, A. (1976). Divanıhümayun, Ankara: Phoenix.
Ögel, B. (2001). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Ögel, B. (2016). Türklerde Devlet Anlayışı. İstanbul: Ötüken.
Özcan, N. (1991). Atrabü’l-Âsâr. DİA, 4, 85-86, İstanbul: TDV.
Özcan, A. (1991). Çelebizâde Âsım Efendi. DİA, 3, 477-478, İstanbul: TDV.
Özcan, T. (2007). Atrabü’l-Âsâr. DİA, 34, 288-290, Ankara: TDV.
Özcan, T. (2003). Mehmed Şerif Efendi. DİA, 28, 531-532, Ankara: TDV.
Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmânî, 1, Ebezâde Abdullah Efendi. 68.
Şentürk, L., YAZICI, S. (1995). Diyanet Yeni İslam İlmihali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Uludağ, S. (2008). “Ahlâk, Maneviyat ve Gündelik Hayat”, İslama Giriş Temel Esaslar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Uzunçarşili, İ. H. (1984). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ünal, M. A. (2017). Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta: Fakülte.
Zavotçu, G. (2006). Divan Edebiyatı Kişiler-Kişilikler Sözlüğü. Ankara: Aydın.