Birinci Dünya Savaşı sürecinde Bursa'da sevk ve iskân uygulamaları ve sonuçları

Birinci Dünya Savaşı sürecinde Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde yaşayan Rumlar ve Ermeniler, iç ve dış güvenlik kaygılarının belirleyici olduğu bir çerçeve içinde imparatorluk sınırları dâhilindeki değişik yerlere sevk ve iskân edildiler. Bursa Sancağı’nda yaşayan Rumlar ve Ermeniler de yukarıda betimlenen uygulamaların bir parçası olarak yakın ve uzak bölgelere sevk ve iskân edildiler. Öte yandan ağırlığını Balkanlardan ve Ege Adaları’ndan gelenlerin oluşturduğu Müslüman göçmenler, Rum ve Ermenilerin yerlerine iskân edildiler. Merkezi otoritece planlanıp yürütülen bu demografik hareketlilik sırasında, ulaşım ve sevk edilenlerin geride bıraktıkları menkul ve gayrimenkullerin kullanımı konusunda ciddi sorunlar yaşanmıştır. Merkezi ve yerel yönetim gerçekleştirdikleri idari, mâlî ve hukuki düzenlemelerle söz konusu problemlere çözüm üretmeye çalışmışlardır. Osmanlı Devleti’nin yenilgisiyle sonuçlanan savaşın sonunda Bursa’dan farklı yerlere sevk ve iskân edilen Rumlar ile Ermenilerin bir bölümünün geriye dönmeleri, bunlara ait menkul ve gayrimenkullerinin iade edilmeleri ile sevk ve iskân sürecinde işlenen suçların yargılanmasını içeren, idari ve hukuki bir süreci başlatmıştır. Bu bağlamda Bursa’daki gayrimüslimlerin yerlerine ikame edilen Müslüman göçmenlerin yeniden iskânı, geriye dönenlerin eski konumlarına ulaştırılmaları ve tehcir esnasında gerçekleşen suçlara karışanların yargılanmasına ilişkin, yabancıların da dâhil olduğu yeni bir dönemin kapıları açılmıştır. Bununla birlikte savaş sonrası dönemde Bursa’nın demografik, ekonomik ve sosyo-kültürel yapısı önemli ölçüde Türkleşirken gayrimüslim topluluklar, Tanzimat’tan beri ipek endüstrisinin belirleyici olduğu kent ekonomisindeki hâkim statülerini kaybettiler. Kurtuluş Savaşı söz konusu olguyu daha da pekiştirmiş ve ulus-devlet projesinin gerçekleştirilmesini kolaylaştıran türdeş bir toplumsal yapılanma, pek çok yerde olduğu üzere, Bursa’da da gerçekleşmiştir.

Relocation and resettlement implementations in Bursa during the first World War and their consequences

Rums and Armenians living within the borders of the Ottoman State during the First World War were relocated to and resettled in various places within the borders of the empire at a time when both internal and external security worries took determinant parts. The Rums and the Armenians living in the Sanjak of Bursa were also relocated to and resettled in near and far areas as a part of the above described implementations. On the other hand, the Muslim immigrants majority of whom were those coming from the Balkans and Aegean Islands were resettled to Rums’ and Armenians’ places. During this demographic mobility planned and implemented by the central authority appeared serious problems about the use of the movables and immovables left by the relocated. Solutions were sought to the said problems with the administrative, financial and legal arrangements carried into effect by the central and local administrations. Coming back of some of the Rums and Armenians relocated from Bursa and resettled in different places in the end of the war resulting in the defeat of the Ottoman State started an administrative and legal process including the return of their movables and immovables back to them and adjudication of the crimes committed during the relocation and resettlement process. In this context started a new period with the inclusion of foreigners regarding the resettlement of Muslim immigrants replacing the non-Muslims once living in Bursa, giving those coming back their movables and immovables and the adjudication of those committing crimes during relocation and resettlement. However, at the post-war period, while the demographic, economic, and socio-cultural structure of Bursa were Turkicized greatly, non-Muslim societies lost their dominant status in the city’s economy in which the silk industry had taken a determinant part since Tanzimat. The War of Independence futher consolidated the said phenomenon, and like in many places, a homogeneous social structuring facilitating a nationstate project came true in Bursa.

PDF

___

A.T.B.D., Yıl: 31, S: 81 (Aralık–1982), Sıra No: 1825, Belge No: 1830.

A.T.B.D., Yıl: 31, S: 81 (Aralık–1982), Sıra No: 1827, Belge No: 1832.

BOA B.E.O. G. N. 341055. 30.M.1337 / 5 Kasım 1918.

BOA DH. EUM. D. 11/ 40. 13.Za.1333 / 22 Eylül 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 3 / 50. 20.S.1333 / 5 Ocak 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 8 / 40. 11.Ş.1333 / 24 Haziran 1915.

BOA DH. EUM. 2.Şb. D. 9. / 31. 9.N.1331 / 21 Temmuz 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 10 / 6. 3.L.1333 / 15 Ağustos 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 10 / 86. 22.L.1333 / 2 Eylül 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 12 / 11. 26.Za.1333 / 5 Ekim 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 12 / 26. 30.Za.1333 / 9 Ekim 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 24 / 30. 30.Ş.1334 / 1 Temmuz 1916.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 68 / 73. 9.Za.1333 / 18 Eylül 1915.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 72 / 4. 26.C.1334 / 30 Nisan 1916.

BOA DH. EUM. 2. Şb. D. 12 / 52. 5.Z.1333 / 14 Ekim 1915.

BOA DH. EUM. 3. Şb. D. 7 / 16. 7.N.1333 / 19 Temmuz 1915.

BOA DH. EUM.3. Şb. D. 7 / 52. 20.N.1333 / 1 Ağustos 1915.

BOA DH. EUM. 3. Şb. D. 19 / 29. 5.R.1335 / 29 Ocak 1917.

BOA DH. EUM. AYŞ. D. 16 / 40. 16.L.1337 / 14 Temmuz 1919.

BOA DH. EUM. AYŞ. D. 4 / 34. 14.Z.1337 / 10 Eylül 1919.

BOA DH. EUM. AYŞ. D. 43 / 39. 23.L.1338 / 10 Temmuz 1920.

BOA DH. EUM. KLH. D. 2 / 16. 11.R.1334 / 16 Şubat 1916.

BOA DH. EUM. KLU. D. 15 / 73. 21.L.1333 / 1 Eylül 1915.

BOA DH. EUM. KLU. D. 16 / 6. 7.Za.1333 / 16 Eylül 1915.

BOA DH. EUM. MEM. D. 71 / 53. 2.S.1334 / 10 Aralık 1915.

BOA DH. İ.UM. D. 89–3 / 1–9. 19.L.1333 / 30 Ağustos 1915.

BOA DH. KMS. D. 50 / 3. 9.S.1338 / 3 Kasım 1919.

BOA DH. SYS. D. 53 / 2. 16.C.1337 / 19.Mart 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 39 / 86. 27.R.1332 / 25 Mart 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 41 / 152. 9.B.1332 / 3 Haziran 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 7–8 ve 35. 20.B.1332 / 14.Mart 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 20. 21.B.1332 / 15 Haziran 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 40. 22.B.1332 / 16 Haziran 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 41. 22.B.1332 / 16 Haziran 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 50. 23.B.1332 / 17 Haziran 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 51. 23.B.1332 / 17 Haziran 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 211. 12.Ş.1332 / 6 Temmuz 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 42 / 255. 17.Ş.1332 / 11 Temmuz 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 43 / 10. 20.Ş.1332 / 14 Temmuz 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 45 / 20. 24.L.1332 / 15 Eylül 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 48 / 91. 3.S.1333 / 21 Aralık 1914.

BOA DH. ŞFR. D. 50 / 78. 9.R.1333 / 24 Şubat 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 52 / 95. 9.C.1333 / 30 Nisan 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 52 / 200. 18.C.1333 / 3 Mayıs 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 52 / 290. 24.C.1333 / 9 Mayıs 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 53 / 61. 18.B.1333 / 1 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 53 / 137. 13.B.1333 / 27 Mayıs 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 53 / 174. 16.B.1333 / 30 Mayıs 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 50 / 204. 18.B.1333 / 1 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 53 / 253. 22.B.1333 / 5 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 53 / 306. 26.B.1333 / 9 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 21. 2.Ş.1333 / 15 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 101. 9.Ş.1333 / 22 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 102. 9.Ş.1333 / 22 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D.54 / 108. 9.Ş.1333 / 22 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 118. 10.Ş.1333 / 23 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 157. 13.Ş.1333 / 26 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 158. 13.Ş.1333 / 26 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 180. 16.Ş.1333 / 29 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 224. 15.Ş.1333 / 28 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 225. 15.Ş.1333 / 28 Haziran 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 296. 21.Ş.1333 / 4 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 381. 30.N.1333 / 22 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54 / 412. 1.N.1333 / 13 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 185. 17.N.1333 / 29 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 28. 6.N.1333 / 18 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 34. 6.N.1333 / 18 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 48. 8.N.1333 / 20 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 116. 15.N.1333 / 27 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 169. 17.N.1333 / 29 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 253. 22.N.1333 / 3 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D 54-A / 269 23.N.1333 / 4 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D 54-A / 270. 23.N.1333 / 4 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 276. 24.N.1333 / 5 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 357. 29.N.1333 / 10 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 368. 29.N.1333 / 10 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 54-A / 388. 10.N.1333 / 22 Temmuz 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 18. 4.L.1333 / 15 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 19. 4.L.1333 / 15 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 20. 4.L.1333 / 15 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 21. 4.L.1333 / 15 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 107. 8.L.1333 / 19 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 128. 10.L.1333 / 21 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 130. 10.L.1333 / 21 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 143. 10.L.1333 / 21 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 131. 10.L.1333 / 21 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 139. 10.L.1333 / 21 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 184. 15.L.1333 / 26 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 215. 14.L.1333 / 25 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 292. 18.L.1333 / 29 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 296. 18.L.1333 / 29 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55 / 330. 19.L.1333 / 30 Ağustos 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55-A / 27. 22.L.1333 / 2 Eylül 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55-A / 96. 26.L.1333 / 6 Eylül 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55-A / 126. 27.L.1333 / 7 Eylül 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 55-A / 152. 28.L.1333 / 8 Eylül 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 56 / 207. 19.Za.1333 / 28 Eylül 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 56 / 236. 21.Za.1333 / 30 Eylül 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 57 / 135. 18.Z.1333 / 27 Ekim 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 57 / 208. 22.Z.1333 / 31 Ekim 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 57 / 261. 24.Z.1333 / 2 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 57 / 358. 1.M.1334 / 9 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 58 / 24. 8.M.1334 / 16 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 58 / 37. 8.M.1334 / 16 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 58 / 38. 8.M.1334 / 16 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 58 / 53. 9.M.1334 / 17 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 58./ 119. 17.M.1334 / 25 Kasım 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 59 / 19. 8.S.1334 / 16 Aralık 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 59 / 85. 14.S.1334 / 22 Aralık 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 59 / 107. 19.S.1334 / 27 Aralık 1915.

BOA DH. ŞFR. D. 59 / 239. 29.S.1334 / 6 Ocak 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 59 / 279. 6.Ra.1334 / 12 Ocak 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 61/ 31. 11.R.1334 / 16 Şubat 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 61 / 192. 1.Ca.1334 / 6 Mart 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 61 / 294. 1.Ca.1334 / 6 Mart 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 62 / 21. 10 Ca. 1334 / 15 Mart 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 63 / 88. 20.C.1334 / 24 Nisan 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 63 / 142. 26.C. 1334 / 30 Nisan 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 64 / 39. 13.B.1334 / 16 Mayıs 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 64 / 289. 10.Ş.1334 / 12 Haziran 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 66 / 9. 15.N.1334 / 9 Temmuz 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 67 / 201. 8.Za.1334 / 6 Eylül 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 67 / 243. 13.Za.1334 / 11 Eylül 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 68 / 178. 6.Z.1334 / 4 Ekim 1916.

BOA DH. ŞFR. D. 75 / 226. 2.B.1335 / 24 Nisan 1917.

BOA DH. ŞFR. D. 76 / 194. 25.B.1335 / 17 Mayıs 1917.

BOA DH. ŞFR. D. 92 / 265. 20.M.1337 / 26 Ekim 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 93 / 30. 29.M.1337 / 4 Kasım 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 93 / 118. 4.S.1337 / 9 Kasım1918.

BOA DH. ŞFR. D. 93 / 159. 10.S.1337 / 15 Kasım 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 93 / 190. 12.S.1337 / 17 Kasım 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 93 / 278. 21.S.1337 / 26 Kasım 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 94 / 55. 1.Ra.1337 / 5 Aralık 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 94 / 198. 18.Ra.1337 / 22 Aralık 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 94 / 231. 20.Ra.1337 / 24 Aralık 1918.

BOA DH. ŞFR. D. 95 / 88. 6.R.1337 / 9 Ocak 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 95 / 178. 17.R.1337 / 20 Ocak 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 96 / 195. 14.Ca.1337 / 15 Şubat 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 96 / 261. 21.Ca.1337 / 22 Şubat 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 96 / 318. 25.Ca.1337 / 26 Şubat 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 97 / 156. 13.C.1337 / 16 Mart 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 99 / 67. 4.Ş.1337 / 5 Mayıs 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 99 / 73. 5.Ş.1337 / 6 Mayıs 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 99 / 140. 11.Ş.1337 / 12 Mayıs 1919.

BOA DH. ŞFR. D. 99 / 334. 24.Ş.1337 / 25 Mayıs 1919.

BOA DH. UMVM. D. 142/ 50. 18.M.1335 / 14 Kasım 1916.

BOA DH. UMVM. D. 162 / 52. 20.Ca.1338 / 10 Şubat 1920.

BOA HR. MÜ. D. 43 / 34. 16.M.1337 / 22 Ekim 1918.

BOA HR. MÜ. D. 43 / 34. 1.S.1337 / 6 Kasım 1918.

BOA İ. DUİT. D. 95 / 36. 5.C.1337 / 8 Mart 1919.

BOA İ. DUİT. D. 175 / 42. 27.Z.1337 / 23 Eylül 1919.

BOA İ. DUİT. D. 175 / 81. 5.R.1337 / 8 Ocak 1919.

BOA İ. DUİT. D. 175 / 95. 17.C.1337 / 20 Mart 1919.

BOA İ. DUİT. D. 175 / 96. 27.C.1337 / 30.Mart.1919.

BOA İ. HB. D. 173 / 22. 5.L.1333 / 17 Ağustos 1915.

BOA Meclis-i Vükelâ Mazbataları, 213 / 60. 7.Ra.1337. / 12 Aralık 1918.

BOA Meclis-i Vükelâ Mazbataları, 213 / 62. 9.Ra.1337 / 14 Aralık 1918.

B.K.A. E / 9. K. No: 109. 9.Ca.1333 / 25 Mart 1915.

B.K.A. E / 9 K. No: 1103. 6.L.1333 / 17 Ağustos 1915.

B.K.A. E / 9 K. No: 1195. 15.L.1333 / 26 Ağustos 1915.

B.K.A. E / 9 K. No: 1495. 18.Z.1333 / 27 Ekim 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 649. 20.Ş.1333 / 3 Temmuz 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 906. 28.N.1333 / 9 Ağustos 1915.

B.K.A. E / 9. K. No: 1466. 6.L.1333 / 17 Ağustos 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 708. 5.N.1333 / 17 Temmuz 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 1016. 17.L.1333 / 28 Ağustos 1915.

B.K.A. E / 10 K. No: 1139. 23.L.1333 / 3 Eylül 1915.

B.K.A. E / 10 K. No: 1167. 19.Za.1333 / 28 Eylül 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 1304. 19.Za.1333 / 28 Eylül 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 1473. 8.Z.1333 / 17 Ekim 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 1487. 15.Z.1333 / 24 Ekim 1915.

B.K.A. E / 10 K. No: 1491. 15.Z.1333 / 24 Ekim 1915.

B.K.A. E / 10 K. No: 1668. 23.M.1334 / 1 Aralık 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 1735. 7.S.1334 / 15 Aralık 1915.

B.K.A. E / 10. K. No: 1756. 11.S.1334 / 19 Aralık 1915.

Atanur, İbrahim Ethem “Osmanlı Rum ve Ermenilerinin İskân Meselesi”, Atatürk Yolu, Yıl: 7, C: IV, S. 14 (Kasım 1994), Ankara.

Atanur, İbrahim Ethem: “Tehcirden Dönen Rum ve Ermenilerin Emvâlinin İadesine Bir Bakış”, Toplumsal Tarih, C: II, S. 9, 1994, İstanbul.

Bardakçı, Murat: Talât Paşa’nın Evrak-ı Metrûkesi, Everest Yayınları, İstanbul, 2008.

Bayur,Yusuf Hikmet: Türk İnkılâbı Tarihi, C: III, Kısım: III, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1991.

Bilgi, Necdet: Yozgat Ermeni Tehciri Davası, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2006.

Birgen, Muhittin: İttihat ve Terakki’de On Sene, C: I, Yayına Hazırlayan ve Notlayan: Zeki Arıkan, Kitap Yayınevi, 2006, İstanbul.

Dündar, Fuat: Modern Türkiye’nin Şifresi İttihat ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913– 1918), 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.

Erkul, Emin: “Milli Mücadele Hatıraları”, Vakit, 9.Şubat.1954, S. 10854.

Erkul, Emin: “Milli Mücadele Hatıraları”, Vakit, 12.Şubat.1954, S. 10857.

Ermeni Komitelerinin Emelleri ve İhtilâl Hareketleri, Çev: Musa Sarıkaya, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2006.

Ertuğrul, 7.Nisan.1332 / 20 Nisan 1916, S. 321.

Ertuğrul, 19.Mayıs.1332 / 1 Haziran 1916, S. 327.

Ertuğrul, 25.M.1337 / 31 Ekim 1918., S. 444.

Ertuğrul, 19.Ca.1337 / 20 Şubat 1919, S. 460.

Genelkurmay Başkanlığı, Arşiv Belgeleri İle Ermeni Faaliyetleri 1914–1918, C: V, Ed. Albay Ahmet Tetik, Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara., 2006.

Gürün, Kâmuran: Ermeni Dosyası, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1983.

Halaçoğlu, Yusuf: Ermeni Tehciri, Babıâli Kültür Yayıncılığı İstanbul., 2004.

Hüdavendigâr, 10.Teşrinisani.1331 / 23 Kasım 1915, S. 2690.

Hüdavendigâr, 10.Ca.1337 / 11 Şubat 1919, S. 2829.

Karpat, Kemal H.: Osmanlı Nüfusu 1800–1914, Çev: Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003.

Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Ceridesi, 19 Ekim 1918 (19 Teşrin-i Evvel 1334), İc: 5, İn: 4, Dev: 3.

Talât Paşa’nın Anıları, Yayına Hazırlayan: Alpay Kabacalı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2000.

Tanör, Bülent: Kurtuluş-Kuruluş, Genişletilmiş 4. Baskı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2002.

Tansel, Selahattin: Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C: I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1973.