KIDEMLİ BİR OSMANLI ASKERİNİN GÖZÜYLE SUDAN: ÖMER KÂMİL PAŞA'NIN SÛDÂN-I MISRÎ ADLI ESERİNE GÖRE MEHDİ AYAKLANMASI VE İNGİLİZLER

Adana, Tarsus arasındaki bölgenin köklü ailelerinden biri olan Menemencioğulları'na mensup Ömer Kâmil Bey'in Sûdân-ı Mısrî adlı eseri Osmanlı Devleti'nin XIX. yüzyıl Sudan’ını nasıl tanımladığı ile alakalı önemli bilgiler ihtiva eden kaynak eser hüviyeti taşımaktadır. Erkân-ı harbiye binbaşılarından Ömer Kâmil mesleği olan askerlik açısından yaptığı incelemelere bazı kısa bilgiler ilave ederek eserini kaleme almıştır. Afrika tarihi hakkında Osmanlılar tarafından ortaya konulan telifatın arttığı bir dönemde kaleme alınmasıyla dikkate değer olan bu eser oldukça zayıf olan mevcut literatürün önemli parçalarından birini teşkil etmektedir. Bu eserde Sudan'ın coğrafyası, tarihi, idari bölgeleri, şehirleri, nüfus yapısı, Mısır Hükûmeti'nin durumu, Mehdi isyanı, İngilizlerin faaliyetleri vb. konularda değerli bilgiler aktarılmaktadır. Ömer Kâmil bölgenin sahip olduğu karakteristik yapıyı, öne çıkan hususiyetlerini ve coğrafyanın sağladığı stratejik konumu akıcı bir üslupla anlatırken kendi dönemindeki gelişmelere de geniş bir yer ayırmıştır. Bu çalışmada, önemli bir kaynak olmasına rağmen günümüz araştırmalarında yeterli ilgiyi görmeyen Sûdân-ı Mısrî'nin söz konusu muhtevası tenkitli bir şekilde ve tarihî açıdan değerlendirilecektir. Ayrıca Ömer Kâmil'in tercümeihâli ve bu eseri ortaya koymasındaki saikler açığa çıkarılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

XIX. Yüzyıl, İngiltere, Muhammed Ahmed, Osmanlı, Ömer Kâmil, Sudan, Sudan Mehdisi

The Sudan Through the Eyes of a Senior Ottoman Soldier: Mahdi Uprising and the British According to Work Called

The answer to the question of how the Ottomans knew Sudan in the 19th century is partially contained in the work called Sûdân-ı Mısrî by Omar Kamil Bey, a member of the Menemencioğulları, one of the well-established families of the region between Adana and Tarsus. Omar Kamil, one of the majors of the Erkân-ı Harbiye, wrote his work by adding some brief information to his examinations in terms of military service, which is his profession. This work is noteworthy as it was written when Ottoman literature on African history was growing, and it constitutes one of the essential parts of this rather weak literature. The work provides valuable information on Sudan's geography, history, administrative regions, cities, population structure, the situation of the Egyptian government, the Mahdi rebellion, and British activities. Omar Kamil describes the characteristic structure of the region, its prominent features and the strategic position provided by its geography in a fluent style and devotes a large space to the developments in his period. This work critically and historically evaluates the content of Sûdân-ı Mısrî which does not receive enough attention in contemporary researches although it is a significant resource. This work also attempts to shed light on the life of Ömer Kamil and the motives for producing his work.

Keywords:

19th Century, England, Mahdi of Sudan, Muhammad Ahmed, Ottoman, Omar Kamil, Sudan,

PDF

___

Arşiv Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Kamil Kepeci (KK.d), Defter Nu: 213, s. 212.
BOA, KK.d, Defter Nu: 218, s. 168, 9 Şevval 971 (21 Mayıs 1564)
BOA, KK.d, Defter Nu: 75, s. 525, 17 Şevval 971 (29 Mayıs 1564)
BOA, Bâb-ı Âsâfi Divân-ı Hümâyun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.), 25/934, 22 Zilkade 981 (15 Mart 1574)
BOA, A.DVNSMHM.d., 40/698, 11 Cemaziyelevvel 987 (6 Temmuz 1579)
BOA, A.DVNSMHM.d., 48/977, 19 Safer 991 (14 Mart 1583)
BOA, A.DVNSMHM.d., 110/2492, 29 Cemazeyilahir 1110 (12 Ocak 1699)
BOA, A.DVNSMHM.d., 111/1964, 20 Zilhicce 1112 (28 Mayıs 1701)
BOA, A.DVNSMHM.d., 112/158, 10 Cemazeyilevvel 1113 (13 Ekim 1701)
BOA, İrade Dâhiliye (İ.DH.), 928/73581, 26.11.1301 (17 Eylül 1884)
BOA, İ.DH., 938/74326, 19.4.1302 (5 Şubat 1885)
BOA, İ.DH., 1042/81938, 15.11.1304 (5 Ağustos 1887)
BOA, İ.DH., 1186/92836, 06.12.1307 (24 Temmuz 1890)
BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV.), 105/37, 18.3.1312 (19 Eylül 1894)
BOA, Y.MTV., 139/64, 25.10.1313 (9 Nisan 1896)
BOA, Y.MTV., 188/144, 29.11.1316 (10 Nisan 1899)
BOA, İrade Taltifat (İ.TAL.), 67/6, 9.6.1312 (8 Aralık 1894)
BOA, İ.TAL., 139/29, 15.01.1316 (5 Haziran 1898)
BOA, Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT.), 425/20, 14.7.1316 (28 Kasım 1898)
BOA, Bâbıâli Evrak Odası (BEO.), 63/4692, 12.02.1310 (5 Eylül 1892)
Taha Toros. "Merhum Ömer Paşa", Taha Toros Arşivi, TT-514722.
Taha Toros. "Menemencioğullarına Umumî Bir Bakış", Taha Toros Arşivi, TT-551594.
Taha Toros. "Menemencioğulları Şeceresine Bir Bakış 1-2", Taha Toros Arşivi, TT-640128.
Taha Toros. "Menemencioğulları Şeceresine Bir Bakış 3", Taha Toros Arşivi, TT-551590.
Taha Toros. "Menemencilerden Mısır Sarayına İstenilen Çocuk", Taha Toros Arşivi, TT-551592.
Taha Toros. "Menemencioğlu Ahmet Beye Dair", Taha Toros Arşivi, TT-551589.
Diğer Kaynaklar
Ak, Mahmut. “Coğrafya (Osmanlılar Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8:62-66. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Ak, Mahmut. “Osmanlı Coğrafya Çalışmaları”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. C. 3. içinde İstanbul: Tübitak, 2022. https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/osmanli_cografya_calismalari.
Akalın, Durmuş. “İngiltere’nin Imperial British East Africa Company’den Uganda’yı Alması ve Osmanlı Devleti’nin Bölgeye Bakışı (1887-1894)”. Tarih Araştırmaları Dergisi 36, s. 62 içinde (2017): 133-72.
Altundağ, Şinasi. Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı Mısır Meselesi 1831-1841 I. Kısım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1945.
Aykaç, Mehmet. “Func”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13:216-18. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Ballı, Yunus. “Nilotik Sudan’da Kurulan Bir İslam Devleti: Fûnc Sultanlığı (1505-1821)”. Yüksek Lisans, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
Birinci, Necat. Menemenlizâde Mehmed Tahir. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
Bostan, İdris. “Yemen (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 43:406-12. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Bozkurt, Nebi. “Nûbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33:222-23. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Ewans, Martin. European Atrocity, African Catastrophe: Leopold II, the Congo Free State and its Aftermath. Routledge, 2002.
Fahmy, Khaled. Paşanın Adamları, Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Ordu ve Modern Mısır. Çeviren Deniz Zarakolu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
Galbraith, John S. “Gordon, Mackinnon, and Leopold: The Scramble for Africa, 1876-84”. Victorian Studies 14, s. 4 içinde (1971): 369-88.
Hasan, Hamdunallâh Mustafa. “Dârfûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8:490-91. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Hill, Richard. Egypt in the Sudan 1820-1881. London: Oxford University Press, 1959.
Holt, P. M. A Modern History of the Sudan from the Funj Sultanate to the Present Day. London: Weidenfeld and Nicolson, 1961.
Holt, P. M. “Emin Pasha”. The Encyclopaedia of Islam, editör B. Lewis, Ch. Pellat, ve J. Schacht, 2:696-97. içinde Leiden: Brill, 1991.
İBB. “Atatürk Kitaplığı Müteferrik Evrak, 54163 (Bel_Mtf_054163)”, t.y.
Jesman, Czeslaw. “Egyptian Invasion of Ethiopia”. African Affairs 58, s. 230 içinde (1959): 75-81.
Karakoç, Ercana, ve Turay Yayla. “Ünlü Menemencioğlu Ailesi ve Türk Bürokrasisindeki Yerleri”. Anadolu ve Balkan Araştırmaları Dergisi 3, s. 5 içinde (2020): 99-117.
Kavas, Ahmet. “Afrika’nın Sömürgeleştirilmesi Öncesinde Rabih b. Fazlullah’ın Kurduğu Son Bilâdu’s-Sudan Devleti ve Fransa’yla Mücadelesi”. Osmanlı Araştırmaları, s. 20 içinde (2000): 9-35.
Kavas, Ahmet. “Doğu Afrika Sahilinde Osmanlı Hakimiyeti: Kuzey Somali’de Zeyla İskelesinin Konumu (1265-1334/1849-1916)”. İslâm Araştırmaları Dergisi, s. 5 içinde (2001): 109-34.
Kavas, Ahmet. “Harar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16:107-9. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Kavas, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nin Müslüman Harar Emirliği’yle Münasebetleri ve Hıristiyan Habeşistan (Etiyopya) İmparatorluğu ile Yakınlaşma Etkisi”. Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, 443-64. içinde Ankara, 2001.
Kavas, Ahmet. “Osmanlı-Darfûr Münasebetleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 16 içinde (2007): 105-20.
Kavas, Ahmet. “Sudan (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37:461-66. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Kavas, Ahmet. “Sudan (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37:459-61. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Kavas, Ahmet. “Uganda (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42:46-50. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Kızıltoprak, Süleyman. Mısır’da İngiliz İşgali: Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı (1882-1887). 1. bs. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
Koçyiğit, Ömer. “From Sufi Movement to Statehood: the Mahdi Uprising in the Ottoman Sudan, 1881-1885”. Yüksek Lisans, Boğaziçi University, 2014.
Koçyiğit, Ömer. “Muhayyelden Musavvere: Matbuat Çağında Osmanlı’da Afrika Tasavvuru (Sudan Örneği)”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 9, s. 2 içinde (2022): 226-46.
Kurt, Yılmaz. “Menemencioğulları İle İlgili Arşiv Belgeleri I”. Belgeler 21, s. 25 içinde (2000): 1-95.
Kurt, Yılmaz. “Menemencioğulları İle İlgili Arşiv Belgeleri II”. Belgeler 30, s. 34 içinde (2009): 1-65.
Kurt, Yılmaz. “‘Menemencioğulları Tarihi’ ve Çukurova’da Aşîretler”. Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, 357-66. içinde İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2000.
Kurt, Yılmaz. “Menemencioğulları’nın Kökeni”. Çukurova Araştırmaları Dergisi, s. 1 içinde (2015): 44-57.
Mehmed Esad. Mir’ât-ı Mekteb-i Harbiye. İstanbul: Artin Asaduryan Matbaası, 1315
Mehmed Süreyya. “Tevfik Mustafa Paşa”. Sicill-i Osmanî, 5:1632-33. içinde İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Menemencioğlu Ahmed Bey. Menemencioğulları Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
Mihrî, Muhammed. Sudan Seyâhatnâmesi. Editör Ahmet Kavas. İstanbul: Kitabevi, 2016.
Nour Ali, Tarig Mohamed. Osmanlı Sudan’ı, Sevakin’de Türk-İngiliz Rekabeti. İstanbul: İskenderiye Kitap, 2020.
Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
Ömer Kâmil Paşa. “Memâlik-i mahrûse-i şâhâne harîta-i umûmiyesinin usûl-i tastîh ve tersîmi”. Yazma, t.y.
Ömer Kâmil Paşa. Sûdân-ı Mısrî. İstanbul: Matbaa-i Cerîde-i Askeriye, 1304.
Ömer Kâmil Paşa. “Sûdân-ı Mısrî”. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, t.y. NEKTY04243.
Öz, Mustafa. “Muhammed Ahmed el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 30:496-99. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Özdağ, Abdullah. “Doğu Afrika’da İngiliz Emperyalizmi: İngiltere’nin Sudan’ı İşgali (1896-1898)”. OTAM, s. 42 içinde (2017): 117-48.
Özdağ, Abdullah. Nil’de Ayaklanma ve Savaş: Sudan’da İngiliz Politikası 1881-1899. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
Özdağ, Abdullah. “Rudolf Von Slatin’in Sudan Kariyeri (1879-1914)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 66 içinde (2019): 645-62.
Özdağ, Abdullah. “Sudan’da Mehdilik Hareketi (1881-1885)”. Tarih Araştırmaları Dergisi 37, s. 63 içinde (2018): 309-30.
Özkaya Özer, Sevda. “Osmanlı Devleti İdaresinde Mısır (1839-1882)”. Doktora, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Pakalın, Mehmet Zeki. “Ömer Paşa”. Sicill-i Osmanî Zeyli, 14:30-31. içinde Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
Schmiede, H. Ahmed. “Emin Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 11:117-19. içinde İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Sheikh Ali Gulla, Nimr Ali Galla, ve L. F. Nalder. “The Defeat of Hicks Pasha”. Sudan Notes and Records 8 içinde (1925): 119-23.
Şahin, Kaya. Empire and Power in the Reign of Süleyman, Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World. New York: Cambridge University Press, 2013.
Uçman, Abdullah. “Mehmed Tâhir, Menemenlizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 28:534-35. içinde Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Uğur, Çağrı. “Osmanlı’da Bilimsel Tercüme Faaliyetleri: Envanter ve Analiz”. Yüksek Lisans, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Ulutaş, Songül. “Tarsus Şer’iye Sicilleri ve Arşiv Belgeleri Işığında Menemencioğlu Aşireti’nin Mısırlılara ve Osmanlı Devleti’ne İkili Yardım Faaliyetleri (1832–1841)”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15, s. 1 içinde (2006): 369-92.
Woodhead, Christine. “Letters of Misirli Ibrahim Pasa to Menlikli Ahmed Pasa, Governor of Adana, 1843-46”. Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies) 16, s. 1 içinde (1989): 49-51.
Zengin, İlhan. “Zübeyir Rahmet Mansûr Paşa (1830-1913)”. Afrika’nın Önder Şahsiyetleri, 231-64. içinde İstanbul: Alelmas Yayıncılık, 2019.