Hicaz Vilayetinde Islahat ve Bayındırlık “Sultan II. Abdülhamid Dönemi”

: Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın ilk yarısında başlayan yeniden yapılanma süreci Sultan II. Abdülhamid döneminde hız kesmeden devam etmiştir. II. Abdülhamid’in ülke genelinde giriştiği ıslahat ve yenileşme faaliyetleri ile imparatorluğu kalkındırma yolunda kayda değer bir mücadelesi olmuştur. Hicaz, padişahın yatırım yapmak üzere yöneldiği vilayetler arasında belirgin bir yere sahiptir. İslam’da temel ibadetlerden biri olan haccın yerine getirildiği Mekke, her yıl on binlerce Müslüman tarafından ziyaret ediliyordu. Haremeyn’e hizmet etmek de zaten bir Osmanlı devlet geleneği idi. Bununla birlikte dünyadaki yeni gelişmeler II. Abdülhamid’in halife-sultan olarak Hicaz’a özel bir ehemmiyet vermesini beraberinde getirmiştir. Padişah, Hicaz’a gelen insanların buradan olumlu intibalarla ayrılmalarını sağlamak ve bu sayede Müslüman kamuoyunu yanında tutmak istemiştir. II. Abdülhamid Haremeyn’deki icraatları ile Hicaz’a daha ziyade Osmanlı bir karakter kazandırmayı da hedeflemiştir. Onun otuz üç yıllık iktidarı döneminde Hicaz’da idari girişimlerden eğitim çalışmalarına, ulaşım ve haberleşme yatırımlarından sağlık hizmetlerine kadar çok çeşitli yenilik ve iyileştirmeler yapılmış, vilayetin bayındır bir hale getirilmesi için ciddi bir uğraş sergilenmiştir. Bölgeye yapılan yatırımlar arasında Hamidiye-Hicaz Demiryolu’nun özel bir yeri vardır. Bundan başka Hicaz’a yeni devlet binaları, hastaneler, okullar, su yolları, güvenlik birimleri ve fakir hacılar için misafirhane gibi pek çok hizmet götürülmüş ve vilayetin her yönden ihya edilmesi için büyük bir gayret gösterilmiştir.

IMPROVEMENTS AND PUBLIC WORKS IN THE HIJAZ PROVINCE “THE RULE OF SULTAN ABDULHAMID II”

The Ottoman restructuring process that began in the first half of the 19th century continued withoutpausing during the rule of Sultan Abdülhamid II. He waged a significant struggle to develop the empire through thereform and renovation activities that he carried out across the country. The Hijaz has a special place among theprovinces that the Sultan focused on for investment. Mecca, where the Hajj as one of the main worships of Islam isperformed, used to be visited by tens of thousands of Muslims each year. Serving Haramayn was already an Ottomanstate tradition. However, the new developments around the world led Abdülhamid II, the caliphate-sultan, to attributea special importance to the Hijaz. The Sultan wanted to ensure that the people who come to the Hijaz leave it withpositive impressions and thus to secure the support to the all of Muslims. Through his activities in Haramayn,Abdülhamid II also targeted to bring a more Ottoman character to the Hijaz. During his thirty-three years of rule,many and various innovations and improvements in the Hijaz from administrative initiatives and training activities toinvestments of transportation and communication and health services were implemented and significant efforts weremade for developing the province. The Hamidiye-Hijaz Railway has a special place among the investments made inthe region. Other than that, many services were carried out in the Hijaz like new governmental buildings, hospitals,schools, waterways, security units and a guesthouse for poor pilgrims, and a great effort was taken to improve theprovince.

PDF

___

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT): DH.MKT, 1422/71, Tarih: 2 Ramazan 1304 (25 Mayıs 1887); DH.MKT, 1445/114, Tarih: 22 Zilhicce 1304 (11 Eylül 1887); DH.MKT, 1467/8, Tarih: 15 Rebiulevvel 1305 (1 Aralık 1887); DH.MKT, 1481/21, Tarih: 15 Cemaziyelevvel 1305 (29 Ocak 1888); DH.MKT, 21/9, Tarih: 28 Şaban 1310 (17 Mart 1893); DH.MKT, 107/71, Tarih: 29 Muharrem 1311 (12 Ağustos 1893); DH.MKT, 841/6, Tarih: 5 Şaban 1323 (5 Ekim 1905); DH.MKT, 1223/9, h. 2 Zilhicce 1325 (6 Ocak 1908); DH.MKT, 1226/70, Tarih: 17 Kanunisani 1323 (30 Ocak 1908).
İrade Dahiliye (İ.DH): İ.DH, 800/64862, Tarih: 22 Rebiulevvel 1297 (4 Mart 1880); İ.DH, 975/77007, Tarih: 27 Rebiulahir 1303 (2 Şubat 1886); İ.DH, 1218/95384, Tarih: 9 Recep 1308 (18 Şubat 1891); İ.DH, 1434/1323Ra-17, Tarih: 19 Rebiulevvel 1323 (24 Mayıs 1905).
İrade Evkaf (İ.EV): İ.EV, 13/42, (1313Z/15), Tarih: 18 Zilhicce 1313 (31 Mayıs 1896); İ.EV, 29/21 (1319B/10), Tarih: 26 Recep 1319 (8 Kasım 1901).
İrade Hususi (İ.HUS): İ.HUS, 143/1324Ca/84, Tarih: 23 Cemaziyelevvel 1324 (15 Temmuz 1906).
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): MV, 21/53, Tarih: 15 Şevval 1304 (7 Temmuz 1887); MV, 118/99, Tarih: 28 Rebiulevvel 1326 (30 Nisan 1908).
Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM): A.MKT.MHM, 530/36, Tarih: 4 Cemaziyelevvel 1325 (15 Haziran 1907).
Yıldız Esas Evrakı (Y.EE): Y.EE, 8/18, Tarih: 5 Temmuz 1301 (17 Temmuz 1885); Y.EE, 6/16, Tarih: 11 Cemaziyelevvel 1309 (13 Aralık 1891).
Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı, (Y.MTV): Y.MTV, 65/117, Tarih: 25 Muharrem 1310 (19 Ağustos 1892); Y.MTV, 228/30, Tarih: 5 Muharrem 1320 (14 Nisan 1902); Y.MTV, 242/48, Tarih: 26 Mart 1319 (8 Nisan 1903); Y.MTV, 312/176, Tarih: 22 Cemaziyelahir 1326 (22 Temmuz 1908).
Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK): Y.PRK.ASK 44/74, Tarih: 29 Cemaziyelahir 1305 (13 Mart 1888); Y.PRK.ASK, 88/41, Tarih: 26 Recep 1310 (13 Şubat 1893); Y.PRK.ASK 129/94, Tarih: 26 Safer 1316 (16 Temmuz 1898); Y.PRK.ASK 251/8, Tarih: 28 Eylül 1323 (11 Ekim 1907); Y.PRK.ASK, 258/36, Tarih: 24 Cemaziyelevvel 1326 (24 Haziran 1908).
Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK): Y.PRK.BŞK, 27/42, Tarih: 23 Muharrem 1310 (17 Ağustos 1892).
Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA): Y.PRK.EŞA, 36/94, Tarih: 24 Teşrinievvel 1316 (7 Kasım 1900); Y.PRK.EŞA, 37/90, Tarih: 1318 (1900-1901).
Yıldız Perakende Evrakı Serkurenalık Evrakı (Y.PRK.SRN): Y.PRK.SRN, 1/24, Tarih: 15 Muharrem 1297 (29 Aralık 1879).
Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS): Y.A.HUS, 283/67, Tarih: 25 Rebiulahir 1311 (5 Kasım 1893); Y.A.HUS, 363/147, Tarih: 26 Recep 1314 (31 Aralık 1896); Y.A.HUS 391/114, Tarih: 20 Recep 1316 (4 Aralık 1898); Y.A.HUS, 441/48, Tarih: 6 Zilkade 1320 (4 Şubat 1903); Y.A.HUS, 525/22, Tarih: 23 Şaban 1326 (20 Eylül 1908).
Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES): Y.A.RES, 10/20, Tarih: 20 Rebiulahir 1298 (22 Mart 1881).
Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES): Y.A.RES, 14/34, Tarih: 23 Şaban 1298 (21 Temmuz 1881).
Hicaz Vilayeti Salnamesi, Düzenleyen: Cidde Vali Kaimmakamı Muhammed Arkî Bey, Mekkei Mükerreme, h. 1305 (1887–1888)
Hicaz Vilayeti Salnamesi, Hicaz Vilayeti Matbaası, h. 1309 (1891-1892).
Hicaz Vilayeti Salnamesi, Mekke-i Mükerreme, h. 1303 (1885-1886).
Hicaz Vilayeti Salnamesi, Mekke-i Mükerreme, h. 1306 (1888-1889). İlmiye Salnamesi, Matbaa-i Âmire, Daru’l-Hilafeti’l-Aliyye h. 1334 (1915-1916).
Salname, Def’a 31, 1293 (1876-1877).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 41. Def’a, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet h. 1303 (1885-1886).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 45. Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet h. 1307 (1889- 1890).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 46. Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet h. 1308 (1890- 1891).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 54. Sene, Âlem Matbaası ve Mahmud Bey Matbaası, İstanbul h. 1316 (1898/1899).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 64. Sene, Matbaa-i Ahmed İhsan, Dersaadet h. 1326 (1908-1909).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Âlem Matbaası, Dersaadet h. 1315 (1897/1898).
al-Amr, Saleh Muhammad, The Hijaz Under Ottoman Rule 1869-1914: Ottoman Vali, The Sharif of Mecca, and The Growth of British Influence, Riyad University Publications, 1974.
Arslan, Emîr Şekib, Hicaz Yolculuğu Hac Hâtıraları 1910-1940, Çeviren: Adem Yerinde, İnkılâb Yayınları, İstanbul 2012.
Aydın, Sabit, Osmanlı Döneminde Medine’de Yapılan Tarihi Eserler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2007.
Belgelerle Osmanlı Devrinde Hicaz, Volume: 1, Editör: Ömer Faruk Yılmaz, Hazırlayanlar: İlhan Ovalıoğlu, Raşit Gündoğdu at al., Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
Bozkurt, Nebi, Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Mescid-i Harâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Volume: 29, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2004, pp. 273-277.
Bozkurt, Nebi, Nebi; Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Mescid-i Nebevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Volume: 29, Ankara 2004, pp. 281-290.
Cemaleddin Efendi II. Abdülhamid’in Şeyhülislâmı, Siyasi Hatıralarım, Hazırlayan: Selim Kutsan, Nehir Yayınları, İstanbul 2005.
Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çeviren: Gül Çağalı Güven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
el-Betenûnî, Muhammed Lebîb, er-Rihletü’l-Hicaziyye, Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, Kahire.
el-Halidî, Dayl bin Ali, el-İdaretü’l-Osmaniyye ve Enzimetuha fi’l-Hicaz fi Ahdi’s-Sultan Abdülhamid es-Sanî (h 1293-1327 / 1876-1909), Dareh el-Melik Abdülaziz, Riyad h. 1435 / m. 2014.
el-Husrî, Satı, el-Bilâdu’l-Arabiyye ve’d-Devletü’l-Osmaniyye, Daru’l-İlm li’l-Melayin, Beyrut 1960.
Emecen, Feridun M., “Hicaz’da Osmanlı Hâkimiyetinin Tesisi ve Ebu Nümey”, İÜ Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi, Ayrı basım, Issue: 14, 1994, pp. 87-120.
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul 2019.
Eyüb Sabri, Mir’âtü’l-Haremeyn (Mir’ât-ı Medîne), Volume: 2, Bahriye Matbaası, Kostantıniyye 1304.
Eyüb Sabri, Mir’âtü’l-Haremeyn (Mir’ât-ı Mekke), Volume: 1, Bahriye Matbaası, Kostantıniyye 1301.
Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar, Çeviren: Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008.
Findley, Carter Vaughn, Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity, Yale University Press, New Haven & London 2010.
Fortna, Benjamin C., Mekteb-i Hümayûn Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, Çeviren: Pelin Siral, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
Gülsoy, Ufuk, “Gerçekleşen Bir Rüya: Hicaz Demiryolu”, Osmanlı, Volume: 3, Editör: Güler
Eren, Yayın Kurulu Başkanı: Halil İnalcık, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999.
Gülsoy, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren Yayıncılık, İstanbul 1994.
Gülsoy, Ufuk, Kutsal Proje Ortadoğu’da Osmanlı Demiryolları, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
Harb, Muhammed, es-Sultan Abdülhamid es-Sâni Âhiru’s-Selatini’l-Osmaniyyin el-Kibar, Daru’l-Kalem, Dımaşk (h. 1417/1996).
Hathaway, Jane, Karl K. Barbir’in katkılarıyla, Osmanlı Hâkimiyetinde Arap Toprakları, Çeviren: Gül Çağalı Güven, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
Hicaz Demiryolu Layihası, Dersaadet, 1324. “Hicaz Şimendifer Hattı”, İkdam, Numara: 2094, 1 Muharrem 1318 (30 Nisan 1900), p. 1.
Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, Hazırlayan: İsmet Parmaksızoğlu, Volume: 4, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
Hogarth, David George, Hejaz Before World War I A Handbook, The Oleander Press, Cambridge, 1978.
Hourani, Albert, Arap Halkları Tarihi, Çeviren: Yavuz Alogan, Hazırlayan: Tanıl Bora, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
İbrahim Rifat Paşa, Mir’âtü’l-Haremeyn ev er-Rehelâtü’l-Hicaziyye ve’l-Hacc ve Meşa’iruhu’dDîniyye, Volume: 1-2, Matba’atü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire m. 1925 – h. 1344.
Karpat, Kemal H., İslâm’ın Siyasallaşması, Çeviren: Şiar Yalçın, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
Kasım İzzeddin, Hicaz Sıhhiye İdaresi Senevî Rapor Hicaz’da Teşkilat ve Islahat-ı Sıhhiye 1329 Senesi Hacc-ı Şerifi, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1328.
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK Yayınları, Ankara 1999.
Koloğlu, Orhan, “Thomas Edward Lawrence”, Kutsal Topraklarda Casuslar Savaşı, İrfan Yayımcılık, İstanbul 1995.
Kurşun, Zekeriya, “Osmanlı Devleti İdaresinde Hicaz (1517–1919)”, Osmanlı, Volume: 1, Editor: Güler Eren, Yayın Kurulu Başkanı: Halil İnalcık, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, pp. 316-325.
Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Mekke” (Osmanlı Dönemi), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Volume: 28, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2003.
Landau, Jacob M., The Hejaz Railway and the Muslim Pilgrimage A Case of Ottoman Political Propaganda, Wayne State University Press, Detroit 1971.
M. Nasrullah, M. Rüşdü, M. Eşref, Osmanlı Atlası (XX. Yüzyıl Başları), Hazırlayanlar: Rahmi Tekin, Yaşar Baş, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2003.
Muhammed Arif, Kitabü’s-Saadeti’n-Nâmiyeti’l-Ebediyyeti fi’s-Sikketi’l-Hicaziyyeti’lHadidiyye, İÜ Ktp., AY, Nr. 4790.
Muhammed El-Emîn el-Mekkî, Hulefa-i İ’zam-ı Osmaniye Hazeratının Haremeyn-i Şerifeyndeki Âsar-ı Mebrûre ve Meşkûre-i Hümayunlarından Bahis Tarihi bir Eserdir,
Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet r. 1318 (m. 1902).
Musil, Alois, Arabia Deserta A Topographical Itinerary, Published under the Patronage of the Czech Academy of Sciences and Arts and of Charles R. Crane, New York 1927.
Ochsenwald, William, Religion, Society and the State in Arabia The Hijaz Under Ottoman Control, 1840–1908, Ohio State University Press, Columbus 1984.
Ochsenwald, William, The Hijaz Railroad, The University Press of Virginia, USA 1980.
Ortaylı, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
Osmanoğlu, Abdülhamid Kayıhan, Dedem Abdülhamid Hân, Yediveren Yayınları, İstanbul 2016.
Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876- 1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
Özyüksel, Murat, “Hicaz Demiryolu”, Türkler, Volume: 14, Editör: Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
Özyüksel, Murat, Hicaz Demiryolu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
Pesce, Angelo, Jiddah Portrait of an Arabian City, Oasis Publishing, 1977.
Rogan, Eugene L., II. Abdülhamid’in Aşiret Mektebi (1892-1907), Çeviren: Özkan Akpınar; Alişan Akpınar, Osmanlı Devleti’nde Aşiret Mektebi, Aşiret Mektep Devlet, Aram Yayıncılık, İstanbul 2001.
Sarıyıldız, Gülden, “II. Abdülhamid’in Fakir Hacılar İçin Mekke’de İnşa Ettirdiği Misafirhane”, İÜ Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi, Issue: 14, 1994, pp. 127-145.
Sarıyıldız, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilâtı (1865-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1999.
The Holy Qur’an With English Translation, Staff of Translation: Ali Özek, Nureddin Uzunoğlu, at al., İlmî Neşriyat, İstanbul 1992.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1972.
Wavell, A. J. B., A Modern Pilgrim in Mecca and a Siege in Sanaa, Hazell, Watson and Viney, Ld. Constable, London and Aylesbury.