“GÜNEŞİN ALTINDA YENİ BİR ŞEY YOK”: 16. YÜZYIL OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA DEFİNE HİKÂYELERİ

Osmanlı tarihi yazımında gizli ilimler, metafizik olana karşı düşkünlük, büyü, cin, şeytan gibi olgular, gerek devlet merkezli üretilen belgeler gerekse hatırat veyahut seyahatname türü metinlerde geçmesine rağmen henüz tarihçilerin tezgâhını meşgul edecek bir merhaleye ulaşmamıştır. Erken modern dönem Osmanlı toplumunda hafi (occult) ilimlerin şifahi kültürdeki etkilerini analiz etmek rasyonel aklın, irrasyonel olan ile kurduğu bağı mercek altına almayı gerektirir. Define anlatıları da bu bağlamda hem yerin altı hem de üstü ile örüntülü bir olgu olarak karşımıza çıkar. Geniş imparatorluk coğrafyasında, zaman ve mekânlar değişmesine rağmen define anlatılarında neden “benzer hikâyeler” ortaya çıkmaktadır? Mevcut çalışma, bu soruya bir yandan “metinlerarasılık” ve “gerçeğin çoğulluğu” fikrinden hareketle cevaplar aramakta diğer taraftan geleneksel insanın defineyi tahayyül / tasavvur etme biçimi, hazinelerin gizlenmesi, bunların gizli ilimlerle çıkarılabilir olması gibi unsurları ele almaktadır. Define anlatılarının kesiştiği noktalar, definecilerin duygu sarmalları ve devletin bakış açısı; 16. yüzyıla ait Mühimme defterleri başta olmak üzere çeşitli arşiv kaynakları üzerinden sorgulanmaktadır.

“Nothing New Under the Sun”: Stories of Treasure in the 16th Century Ottoman Empire

Even though themes such as occult sciences, a fixation on the metaphysical, magic, demons, and the devil are mentioned in both state-centered documents and diaries or travelogue texts in Ottoman historiography, these concepts have not yet been closely examined as the research subjects of historians. To scrutinize the connection between the rational mind and the irrational, it is necessary to analyze the effects of occult sciences on oral culture in early modern Ottoman society. In this context, stories of treasures appear as narratives that are linked to both the above ground and underground worlds. Why do similar stories of treasure narratives emerge in a vast empire, despite the changes in time and place? This article seeks answers to this question based on the ideas of “intertextuality” and “plurality of truth” on the one hand, and on the other hand, describes elements such as the way traditional people imagine / envision a treasure, the way treasures are hidden, and the possibility that they could be unearthed by occult sciences. The points where treasure narratives intersect, the emotional spirals of treasure hunters and the state's perspective are examined through various archival sources, especially the Mühimme registers of the 16th century.

PDF

___

Arşiv Belgeleri
BOA, A.DVNS.MHM.d (Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defteri), nr. 6, 7, 12, 18, 26, 27, 29, 33, 35, 49, 51, 55, 64.
Bursa Şer‘iyye Sicili, B 21.
Telif Eserler
Abacı, Nurcan. “Osmanlı Kentlerinde Sosyal Kontrol: Araçlar ve İşleyiş”, Şinasi Tekin Anısına Uygurlardan Osmanlıya, ed. Günay Kut, F. Büyükkarcı Yılmaz, Simurg Yayınları, İstanbul 2005, 101-111.
Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi, Cild-i Evvel, haz. H. Necati Demirtaş, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2014.
Akgün, M. Raşit. “Osmanlı Hukukunda Definelerin Mülkiyeti ve Vergilendirilmesi”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 13-14, (2012): 59-81.
Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat: Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi, Paradigma Yayınları, İstanbul 1992.
Barkan, Ömer Lütfi, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557), C. II (İnşaata Ait Emir ve Fermanlar), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1979.
Başaran, Betül. Selim III, Social Control and Policing in Istanbul at the End of the Eighteenth Century: Between Crisis and Order, Brill, Leiden–Boston 2014.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, C. 4, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1985.
Burke, Peter. A Social History of Knowledge From Gutenberg to Diderot, Polity Press, Cambridge 2000.
Burke, Peter. The Renaissance, Macmillan Education Press, Houndmills–Basingstoke– Hampshire–London 1997.
Çetin, Cemal. “Osmanlı Toplumunda Mahalleden İhraç Kararları ve Tatbiki: Konya Örneği (1645-1750)”, History Studies, S. 6/6 (2014): 43-70.
Dillinger, Johannes. Magical Treasure Hunting in Europe and North America: A History, Palgrave Macmillan, Houndmills–Basingstoke–Hampshire 2012.
Dingeç, Emine, “Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık Faaliyetleri 1560-1600”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 32, (2007): 73-95.
Eliade, Mircea. Occultism, Witchcraft, and Cultural Fashions: Essays in Comparative Religion The University of Chicago Press, Chicago, London 1976.
Ergenç, Özer. “İdeal İnsan Tipi’ Üzerinden Osmanlı Toplumunun Evrimi Hakkında Bir Tahlil Denemesi”, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, haz. Derya Önder, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013, 423-428.
Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini, haz. Z. Kurşun, S. A. Kahraman, Y. Dağlı, 2. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini, haz. Y. Dağlı, S. A. Kahraman, R. Dankoff, 9. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
İbrahim Halebî. İzahlı Mülteka el Ebhur Tercümesi, C. I, çev. Mustafa Uysal, Uysal Kitapevi, Konya 1980.
İnalcık, Halil. “Introduction to Ottoman Metrology”, Studies in Ottoman Social and Economic History, Variorum Reprints, London 1985, 311-347.
Jennings, Ronald C. Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York University Press, New York-London 1993.
Köse, Saffet. “Lukata”, DİA, C. 27 (2003): 223-225.
Lady Marry Wordtley Montagu. The Turkish Embassy Letters, edited by. Teresa Heffernan and Daniel O’Quinin, Broadview Press, Peterborough 2012.
Madran, Emre. “Osmanlı Devleti’nde “Eski Eser” ve “Onarım” Üzerine Gözlemler”, Belleten, S. 195 (1986): 503-546.
Molla Hüsrev. Gurer ve Durer Tercümesi, çev. Arif Erkan, Eser Neşriyat, İstanbul 1979. Mumcu, Ahmet. “Eski Eserler Hukuku ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 26, S. 3-4 (1969): 45-78.
Orhan Kılıç, “Teşkilat ve İşleyiş Bakımından Doğu Hududundaki Osmanlı Kaleleri ve Mevâcib Defterleri”, OTAM, S. 31, (2012): 87-127.
Ortaylı, İlber. Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, İstanbul 2007.
Özdoğan, Mehmet. “Arkeolojide Çağdaşlaşma ve Türk Arkeolojisini Bekleyen Tehlikeler”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi (17-18 Aralık 1992), ed. Zeynep Rona, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1993), 192-200.
Paksoy, İsmail Günay. “Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi (17-18 Aralık 1992), ed. Zeynep Rona, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1993, 201-211.
Peirce, Leslie. Morality Tales: Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab, University of California Press, Berkeley-Los Angeles- London 2003.
Sarı, Özgür. “Definenin pimi’ni cinci hoca çekti”, Sabah Gazetesi, 20.04.2013 Tarihli Haber: https://www.sabah.com.tr/yasam/2013/04/20/definenin-pimini-cinci-hoca-cekti, Erişim Tarihi: 17.02.2021.
Sönmez, Ali. “Anadolu’dan Kaçırılan Miras: Troya Hazineleri”, Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi, C. 8, S. 21 (2020): 12-40.
Stein, Mark L. Guarding the Frontier Ottoman Border Forts and Garrisons in Europe, Tauris Academic Studies, London, New York 2007.
Şenesen, İsmail. “Türkiye’deki Define ve Definecilikle İlgili İnanışlar ve Bu İnanışların Motif İndex’e Göre Değerlendirilmesi”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 25/2 (2016): 283-298.
Tedesco, Vincenzo. “Treasure Hunt-Roman Inquisition and Magical Practices Ad Inveniendos Thesauros in Southern Tuscany”, Religions, S. 10 (2019): 1-11.
Yaşa, Fırat. “Mütecessis Gözler: Osmanlı Bursa’sında Özel Alanın Muğlak Sınırları (16. Yüzyıl)”, Sultan II. Selim Dönemi ve Bursa, ed. Fırat Yaşa, Gaye Kitabevi, Bursa 2020, 517-533.
Yılmaz, Fikret. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mahremiyetin Sınırlarına Dair”, Toplum ve Bilim, S. 83 (1999/2000): 92-110.