Osmanlı Taşrasında Bir Seçkinin Yükselişi: İçelli Abdülmü’min Paşa [1650-1684]

Bu araştırmanı öznesi Abdülmü’min Paşa, İçel sancağına bağlı Zeyne kasabasında, köklü geçmişe sahip bir aileye mensuptur. Mahalli bir lider olarak, 1650’lerden itibaren adından söz ettirmeye başlamıştır. 1664’te mütesellim, 1673’te mukātaa voyvodası olmuştur. 1683’te II. Viyana seferine, İçel sancağı mutasarrıfı olarak katılmıştır. Kuşatma sonrasındaki savaşta Karaman Beylerbeyi hayatını kaybedince, Karaman eyaleti de Abdülmü’min Paşa’ya verilmiştir. Bundan bir yıl sonra 1684’te ise, Budin savunmasında şehit düşmüştür. İşte bu makalede, bir taşra seçkini olarak Abdülmü’min Paşa’nın yükselişi ve Osmanlı idari zümresine katılışı anlatılmaktadır. Osmanlı eyalet ve livalarındaki mansıpların, Enderun çıkışlı ağlar, paşalar ve paşa-zâdeler tarafından doldurulduğu bir devirde, yerelden birinin ortaya çıkarak askerî sınıfa katılması nadiren görülen bir durumdur. Bu yönüyle Abdülmü’min Paşa, Osmanlı taşra toplumunda âyan zümresinin doğuşu ve yükselişi bağlamında da ilginç bir örnektir. Onun yükseliş hikâyesi, mümkün olduğunca, devrin şartları ve merkezî hükümetin yapısındaki değişimlerle paralel şekilde verilmeye çalışılmıştır. Özellikle, sancakbeyi tevcihlerinin genel seyri, araştırma boyunca gözden uzak tutulmamıştır. Araştırmanın birincil kaynakları, büyük ölçüde Osmanlı arşivindeki defterler, belgeler ve tevcih kayıtlarından oluşmaktadır. Ayrıca Konya ve Karaman kadı sicillerinden de istifade edilmiştir. Keza dönemin Osmanlı kronikleri de yine birincil kaynaklarımızdandır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, İçel Sancağı, 17. Yüzyıl, Âyan, Taşra Seçkinleri.

The Rise of an Elite in the Ottoman Country: Abdülmü’min Pasha of İçel [1650-1684]

The subject of this research is Abdülmü’min Pasha, who was born in Zeyne, which was a small town in the İçel sanjak, and his family has a long local history. As a local leader, he started to make a name for himself in archival sources since the 1650s. He became a mütesellim in 1664, and mukātaa vojvode in 1673. He took part in the Vienna campaign in 1683 as the governor of İçel sanjak. After the death of governor of the Karaman during this campaign, the province of Karaman was given to Abdülmü’min Pasha. Finally, he died a year later, in 1684, during the defence of the Budin Fortress. This article describes the rise of Abdülmü’min Pasha as a provincial elite and his participation in the Ottoman ruling class. In that time, when the province and sanjak administrations were filled by the aghas and pashas who were educated at Enderun and pasha-sons, it was rare for a local leader to join the military class. In this aspect, Abdülmü’min Pasha is an interesting and probably one of the first examples of the emergency and rise of the notable in the Ottoman provincial society. As much as possible, his ascension story has been tried to be told in a parallel with the conditions of the period and the changes in the Ottoman central administration. The changes in the appointment of administrators to the sanjaks have been particularly taken into account. The Primary sources of the article mainly consist of the Ottoman Archive records and documents. In addition, Konya and Karama kadı registers were also used. Likewise, Ottoman chronicles of the period are our primary sources.

Keywords:

Ottoman Empire, İçel Sanjak, 17th Century, Notables, Provincial Elitis,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Bâb-ı Âsafî Ruus Kalemi Defteri (A.RSK.d), nr. 1477, 1478, 1480, 1481, 1484, 1484-A, 1485-A, 1486, 1496, 1500, 1502, 1510, 1511, 1517, 1519, 1522, 1524, 1526, 1529, 1560.
Sadaret Ruus Defteri (A.d), nr. 2935, 2937.
Kamil Kepeci Defteri (KK.d), nr. 70, 71, 138, 141, 145, 148, 217, 257, 266.
Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d), nr. 3241.
Mühimme Defteri (A.DVNS.MHM.d), nr. 89, 90, 95, 99, 180.
Atik Şikâyet Defteri (A.DVNS.ŞKT.d), nr. 1, 2, 5, 8, 11, 16, 18.
Bâb-ı Âsafî Şikâyet Kalemi Defteri (A.DVN.ŞKT.d), nr. 981.
Bâb-ı Âsafî Divân-ı Hümâyun Kalemi Evrakı (A.DVN), nr. 155/52.
İbnülemin Tevcihat (İE.TCT), nr. 3/272, 4/489, 4/490.
İbnülemin Dahiliye (İE.DH), nr. 4/377.
Ali Emiri Mehmed IV (AE.SMMD.IV), nr. 9/891, 19/2132, 97/11360.
İstanbul Bab-ı Meşihat Arşivi
Meşihat Arşivi; İSTM.MŞH.DFT1.d, nr. 97.
Şer’iye Sicilleri Arşivi/Kadı Sicilleri
Karaman Şer’iye Sicili (KAŞS), nr. 297.
Konya Şer’iye Sicili (KOŞS), nr. 13, 18, 19, 20, 25, 26, 27, 28.
Konya Kadı Sicili (1080-1081/1669-1670), Defter 14, Hazırlayanlar: Fatih Küçük, İzzet Sak, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.
Konya Kadı Sicili (1103-1104/1692-1693), Defter 38, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
Temel Kaynaklar / Telif ve Tetkik
Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi‘-nâmesi, (Osmanlı Tarihi 1648-1682), Hazırlayan: Fahri Ç. Derin, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2008.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa: Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066-1116 / 1656-1704), Hazırlayan: Abdülkadir Özcan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
Kâtib Çelebi: Fezleke, II, Hazırlayan: Zeynep Aycibin, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2016.
Na‘îmâ Mustafa Efendi: Târih-i Na‘îmâ, VI, Hazırlayan: Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
Râşid Mehmed Efendi: Târîh-i Râşid ve Zeyli, I, Hazırlayanlar: Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul: Klasik, 2013.
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa: Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca 1106/1654-7 Şubat 1695), Hazırlayan: Nazire Karaçay Türkal, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, 2012.
Vekāyi‘nâme (Vekāyi‘-i Beç), Metin ve Değerlendirmesi, Hazırlayan: Mehtap Yılmaz, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Araştırma Eserleri ve İncelemeler
Başar, Fahameddin: Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
Aydın, Bilgin - Rıfat Günalan: “Ruus Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Osmanlı Eyalet Teşkilatı ve Gelişimi”, Osmanlı Araştırmaları, 38 (İstanbul 2011), s. 27-160.
El-Haj, Rifa‘at Ali Abou: “Metin Kunt, The Sultan’s Servants: Transformation of Ottoman Provincial Gorvernment, 1550-1650”, Osmanlı Araştırmaları, IV (İstanbul 1986), s. 221-246.
Emecen, Feridun M. - İlhan Şahin: “Osmanlı Taşra Teşkilâtının Kaynaklarından 957-958 (1550-1551) Tarihli Sancak Tevcîh Defteri-I”, TTK Belgeler, XIX/23 (Ankara 1998), s. 53-98.
Gürsoy, Ersin: Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2004.
İlgürel, Mücteba: Abaza Hasan Paşa İsyanı, Hurûc ale’s-Sultân, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2022.
İnalcık, Halil: Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-III, Köprülüler Devri, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
İnbaşı, Mehmet: Ukrayna’da Osmanlılar, Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu (1672), İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2004.
Kılıç, Orhan: Osmanlı Taşrasının İdari Taksimatı ve Yöneticileri, Kuruluştan 19. Yüzyıla, Cilt: 1-2, İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2021.
Kılıç, Rüya: Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
Köse, Ensar: “İçel’de Bir Celâlî: Muslu Çavuş İsyanı (1606-1610)”, İ.Ü. Tarih Dergisi, 67 (İstanbul 2018), s. 23-58.
Köse, Ensar: “İçel’de Bir Ulu Çınar: Şeyh Ali Semerkandî ve Nesli”, Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı Konyalı Armağanı, Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 1015, s. 335-359.
Kunt, İ. Metin: Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978.
Mercan, İsmail Hakkı: Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî ve Menâkıb-nâmesi, Ankara: Berikan Yayınları, 2009.
Osmanlı Yer Adları: I, Rumeli Eyaleti (1514-1550), Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, 2013.
Özcan, Abdülkadir: “Devşirme”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 9 (İstanbul 1994), s. 254-257.
Özcan, Abdülkadir: “Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 34 (İstanbul 2007), s. 182-183.
Özkaya, Yücel: 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
Provincial Elites in the Ottoman Empire, Halcyon Day in Crete V, A Symposium Held in Rethymno, 10-12 January 2003, Ed. Antonis Anastasopoulos, Rethymno, 2005.
Şakul, Kahraman: II. Viyana Kuşatması, Yedi Başlı Ejderin Fendi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2021.
Şimşek, Fatma: “Anadolu Sancaklarında Mütesellimlik Kurumu (XVIII. Yüzyıl)”, (Doktora Tezi), Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Toledano, Ehud R.: “The Emergence of Ottoman-Local Elites (1700-1900): A Framework for Research”, Middle Eastern Politics and Ideas a History from Within, Edited by Ilan Pappé and Moshe Ma’oz, London New York: Tauris Academic Studies, 1997, s. 145-162.
Yaycıoğlu, Ali: Partners of the Empire, The Crisis of the Ottoman Order in the Age of Revolutions, California: Stanford University Press, 2016.