Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Yerel Yönetimden Ticarete İzmirli Kâtibzâdeler

XVIII. ve XIX. yüzyılda önemli bir ticaret ve liman kenti olan İzmir’de meşhur bir eşraf olarak zikredilen Kâtibzâdeler, kadılık ve kurucusu oldukları vakıfta müderrislik başta olmak üzere voyvodalık, mutasarrıflık, âyanlık gibi yerel yönetim dâhilindeki idari vazifelerde bulunmuşlardır. Yakınçağ başlarından itibaren üstlendikleri gümrük eminliği, bina eminliği ve ihtisap nazırlığı gibi görevler mukabilinde İzmir limanındaki ticari gelirlerin kontrolünü sağladıkları gibi İzmir pamuk ve pamuk ipliği rüsumu, geliri yüksek olan İzmir kalemi cizye rüsumu, taze meyve gümrüğü ve mukataası gibi önemli gelirleri tasarruflarına almışlardır. Bu bağlamda bir kıyı kenti hüviyeti taşıyan İzmir’in idari ve iktisadi tekelinde söz sahibi olarak bir dönem boyunca ciddi yükselişlere sahip olduklarını ve iktidarlarını ticari olanakları ile zirveye taşıdıklarını görmekteyiz. Kâtibzâdeler zuhur eden iltimassızlık, rüşvet ve keyfiyet durumlarında ise hanedanzâde olarak gerekli uygulamalara tabii olmuşlardır. Bilhassa XIX. yüzyılın sonlarına doğru aile üyelerinin mağduriyetleri olduğu gibi İzmir ticari hayatına dâhil olanlar da söz konusudur. Bu çalışmanın amacı, Yakınçağ döneminde Osmanlı’nın en büyük kentlerinden biri olan İzmir’deki Kâtibzâde aile üyelerinin arşiv belgelerine göre tespit edilmesi ve haiz oldukları idari vazifelere binaen elde ettikleri gelirler ile ticaret erbabı olduklarının ortaya çıkarılması yönünde bir araştırma niteliğinde olmasıdır. Kâtibzâdeler üzerinde yapılmış olan teferruatlı bir çalışmanın olmayışı Osmanlı arşiv belgelerinden büyük oranda istifade edilmesine vesile olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

İzmir, Kâtibzâde ailesi, ticaret, gümrük emini, ihtisap nazırlığı

According To Ottoman Archive Documents, From Local Administration To Commerce Izmir Kâtibzâde’s

Izmir, which was an important trade and port city in the 18th and 19th centuries, the Kâtibzâdes, known as the famous notables, undertook administrative duties such as voivodeship and governorship in local governments. In the modern period of the Ottoman Empire, they held positions such as customs assurance, trust establishment and specialization Minister. By controlling the commercial revenues at the Izmir port, they obtained important revenues such as Izmir cotton and cotton yarn, which brought high income to Izmir, and important revenues such as Izmir non-Muslim tax revenues and fresh fruit customs. Thus, they experienced a rise in the administrative and economic monopoly of Izmir for a period. In cases of bribery, clerks were considered dynastic. Especially towards the end of the 19th century, there were victims of family members as well as those involved in the commercial life of Izmir. The aim of this study is to identify the members of the Kâtibzâde family in Izmir, one of the largest cities in the recent period, according to archival documents and to reveal that they were merchants with the income they obtained from trade. The absence of a detailed study about the Kâtibzâdes has been effective in making great use of Ottoman archive documents.

Keywords:

Izmir, Kâtibzâde Family, trade, Customs officer, Ihtisap Ministry,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA, A.}DVN (Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Kalemi), 170/52.
BOA, A.}MKT (Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı), 94/32; 94/33; 6/001; 229/34.
BOA, A.}MKT.DV (Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı), 117/46; 104/39; 140/71; 193/19, 2/80; 218/41.
BOA, A.}MKT.MVL (Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı), 25/46.
BOA, A.}MKT.NZD (Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva‘ir Evrakı), 4/60; 259/95.
BOA, A.}MKT.UM (Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı), 343/80; 563/86; 563/86, 107/70; 495/77.
BOA, AE.SMHD.II (Ali Emiri Mahmud II), 21/1250; 21/1250; 26/1584.
BOA, AE.SMST.III (Ali Emiri Mustafa III), 370/29349; 7/534; 13/1006; 13/1009.
BOA, AE.SMST.IV (Ali Emiri Mustafa IV), 7/534; 13/1006; 13/1009.
BOA, C.AS (Cevdet Askeriye), 115/5171; 106/ 4773; 214/9144; 134/5976; 221/9399; 427/17754.
BOA, C.DH (Cevdet Dahiliye), 86/4281; 217/10836.
BOA, C.EV. (Cevdet-i Evkaf), 457/23108; 414/20999; 250/12556.
BOA, C.MF (Cevdet Maarif), 86/4261.
BOA, C.ML (Cevdet Maliye), 567/23198; 340/13986; 668/27369; 629/25851; 199/8231; 514/20993; 137/5854.
BOA, DRB (Darphane-i Amire Evrakı), 33/1630.
BOA, HAT (Hatt-ı Hümayun), 1007/42230; 211/11353; 1320/51458; 1259/48707; 286/17152; 1268/49120; 1268/49115; 547/27010; 565/27761; 1521/14; 277/16268; 494/24250; 1268/49120; 516/25221; 467/22833; 466/22828; 497/24412; 466/22825.
BOA, HR.MKT (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı), 36/85; 184/86; 56/35.
BOA, İ.DH (İrade Dahiliye), 21/996.
BOA, İ.MVL (İrade Meclis-i Vala), 151/4288.
BOA, ML.EEM (Maliye Evrak-ı Emiriye Müdüriyeti), 1121/29.
BOA, MVL (Meclis-i Vala Evrakı), 192/11; 619/98; 492/76; 400/1; 394/76; 394/64; 618/59; 55/53; 79/18; 81/60; 77/42.
BOA, TS.MA.e (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Evrak), 1232/ 5; 311/19.
Araştırma ve İnceleme Eserler
Akdağ, Mustafa. “Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri 1730-1839.” Ankara Üniversitesi Tarih Araştırma Dergisi, VIII/12 (1970-74), 14-23.
Aktepe, M. Münir. “İzmir Şehri Osmanlı Devri Medreseleri Hakkında Ön Bilgi.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 26, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul (1972), 99 – 118.
Aktepe, M. Münir. “İzmir’e Ait Bazı Kitabeler ve Notlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XIV/19, İstanbul (1964), 57-80.
Avcı, Yasemin. Osmanlı Hükümet Konakları: Tanzimat Döneminde Kent Mekânında Devletin Erki ve Temsili, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
Aydemir, Şevket Süreyya. Menderes’in Dramı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
Aygün, Necmettin. “Trabzon Gümrüğünde İktisadi Faaliyetler (1750-1800).” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 11, (2000), 1-21.
Baykara, Tuncer. İzmir Şehri ve Tarihi, İzmir: Ege Üniversitesi Matbaası, 1994.
Beyru, Rauf. “Ondokuzuncu Yüzyılın İlk Yarısında İzmir’de Kent içi ve Kent Çevresi Ulaşımı ve Trafik Düzeni.” Son Yıllarda İzmir ve Batı Anadolu Uluslararası Sempozyum Tebliğler, (Ed. Tuncer Baykara), İzmir: Akademi Yayınevi, 1994.
Cabi Ömer Efendi. Câbî Târihi (Tarih-i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud-ı Sani) Tahîl ve Tenkidli Metin, (Haz. Mehmet Ali Beyhan), II, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu’da Kentlerin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
Çelen, Nergis. Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlar ve Bir Ayan Ailesi Olarak Kâtipzâde Ailesi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2019.
Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
Kuyulu, İnci. “İzmir’de Osmanlı Dönemi Yapıları”. XIII. Türk Tarih Kongresi 3/II. Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu, (4-8 Ekim 1999).
Kütükoğlu, Mübahat. “İzmir Rıhtımı İnşaatı ve İşletme İmtiyazı”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, 32, (1979), 495-552.
Kütükoğlu, Mübahat. “Osmanlılarda Gümrük”, TDV İslam Ansiklopedisi, XIV, (İstanbul 1996), 263-268.
Kütükoğlu, Mübahat. “Osmanlı Gümrük Kayıtları”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul, (1980), s. 219-234.
Kütükoğlu, Mübahat S.. “1826 Düzenlemesinden sonra İzmir İhtisab Nezâreti.” Tarih Enstitüsü Dergisi, 13, İstanbul (1983-87), 480-520.
Martal, Abdullah. Belgelerle Osmanlı Döneminde İzmir, İzmir, 2007.
Özdemir, Yasin. “Bir Voyvodanın Ölümü: Kâtibzâde Hacı Mehmed Efendi’nin İdamı.” İzmir Araştırmaları Dergisi, 6, İzmir (2007), 137-153.
Semerci, M. Ozan. İzmir’in Hazireleri, İzmir: Türk Ocakları Yayınları, 2004.
Tabak, Serap. İzmir Şehri’nde Mülki İdare ve İdareciler (1867-1950), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir 1997.
Texier, Charles. Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, Çev. Ali Suad, Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayınları, 2002.
Ülker, Necmi. “İzmir-Agora Ören Yerindeki Osmanlı Dönemi Mezar Kitabelerinden Örnekler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXII/2, (Aralık 2007), 195-218.
Ülker, Necmi, Vehbi Günay ve Turan Gökçe, İzmir’de Türk Mührü, İzmir: Şenocak Yayınları, 2008.
Yılmaz, Serap. “XVIII. Yüzyıl Sonlarının En Zengin İzmirlisi Hacı Osman Efendi”, Birinci İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler 2, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2010.
Zengel, Rengin. “Dönüştürülmüş Bir Meydan: İzmir Konak Meydanı’na Analitik Bir Yaklaşım.” Mimarlık, 334, (Mart-Nisan 2007), 40-43.