Ereğli’de Hesaplaşma: Karaman Âyanı Çavuş-zâde Zeynelâbidin Ağa’nın Katli [Mayıs 1772]

Âyanlık, erken modern dönem Osmanlı tarihinin önemli bir olgusudur. Bir bakıma Osmanlı taşra toplumunun “aristokrat” zümresi olan âyan ailelerinin ortaya çıkışı ve zamanla birer hânedana dönüşmesi sürecine dair sorular muhteliftir. Bunların cevaplanması, ancak derinlikli araştırmaların çoğalması sayesinde mümkün olabilecektir. Nitekim bu makaleden beklenen fayda, Osmanlı tarihçiliğinin bu vadideki çabalarına bir katkı sağlamaktan ibarettir. Mayıs 1772 tarihinde Karaman Âyanı Çavuş-zâde Zeynelâbidin Ağa’nın öldürülmesinden yola çıkarak okuyucuya, eyaletin iki güçlü âyan hânedanı takdim edilmiştir. Bunlar Lârendeli Çavuş-zâdeler ile Ereğlili Abdülgaffar-zâdeler’dir. Her iki aile de 17. yüzyılın sonlarından itibaren adlarından söz ettirmeye başlamıştır. 18. yüzyıl boyunca Karaman eyaletinde mütesellimlik görevi, büyük ölçüde bunlar arasında el değiştirmiştir. Mukātaa sahipliği ve mültezimlik gibi, dönemin tipik servet edinme vasıtalarıyla zenginleşmişlerdir. Zaman zaman çalkantılı dönemler geçirseler de servet ve nüfuzlarını gelecek kuşaklara aktararak, birer “âyan hânedanı”na dönüşmüşlerdir. İşte bu araştırmada, Çavuş-zâde ve Abdülgaffar-zâde hânedanlarının doğuşu ve yükselişi, rakip haline gelmeleri, aralarındaki husumetin sebepleri ve nihayet Ereğli’de hesaplaşmaları ele alınmaktadır. Resmî görev ifa eden bir taşra seçkininin vefatı sonrasında, merkezî idare tarafından icra edilen bürokratik işlemlere de bir alt başlık açılmıştır. Araştırmanın birincil kaynakları Osmanlı arşiv kayıtları ve belgeleridir. Bu kaynaklar, Karaman ve Konya kadı (şer’iye) sicilleriyle desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Karaman Eyâleti, Âyanlık, Çavuş-zâdeler, Abdülgaffar-zâdeler

Confrontation in Ereğli: The Killing of Karaman Notable Çaşuv-son Zeynelâbidin Agha [May 1772]

Ayanship is an important phenomenon in the early modern period of Ottoman History. There are various questions about how the influential “aristocratic” class of notable families, considered as the elite of Ottoman provincial society, emerged and eventually transformed into dynasties. The answers to these questions can only be achieved through the increase of specific research studies. Indeed, the expected benefit of our article is merely to contribute to Ottoman historiography in this regard. In this article, we introduce the two powerful notable dynasties of the Karaman province: Çavuş-sons of Lârende and Abdülgaffar-sons of Ereğli. The event that brought these families to face to face was the killing of Karaman Notable Çavuş-son Zeynelâbidin Agha in Ereğli city in May 1772. Both of these families started to gain prominence from the late 17th century onwards. Throughout the 18th century, the position of mütesellim-ship (sort of deputy governorship) in the Karaman province largely changed hands between them. They increased their properties through typical means of wealth acquisition of the time, such as mukātaa ownership and mültezim (tax farming). Despite experiencing turbulent periods at times, they gradually evolved into “notable dynasties” by passing down their wealth and influence to later generations. This research explores the emergence and rise of the Çavuş-son and Abdülgaffar-son dynasties, their transformation into rivals, the reasons behind their hostilities, and their confrontation in Ereğli. Following the death of a prominent local elite who held official duties, a subsection is dedicated to the bureaucratic procedures carried out by the central administration. The primary sources of this study consist of Ottoman archival records and documents, supported by the Karaman and Konya kadı (sharia court) registers.

Keywords:

Ottoman Empire, Karaman Province, Ayanship, Çavuş-sons, Abdülgaffar-sons,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Atik Şikayet Defteri (A.DVNS.ŞKT.d), nr. 31, 32, 38, 42, 54, 55, 64, 66, 106, 165, 211.
Kamil Kepeci Defteri (KK.d), nr. 2481, 2934.
Karaman Ahkam Defteri (A.DVNS.AHK.KR.d), nr. 2, 3, 8, 10.
Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d), nr. 2960, 9896.
Mühimme Defteri (A.DVNS.MHM.d), nr. 115, 117, 133, 152, 161, 166.
Bâb-ı Âsafî, Divân-ı Hümâyun Kalemi (A.DVN), 956/87, 1234/56.
Bâb-ı Âsafî, Şikâyet Kalemi (A.DVN.ŞKT), nr. 1196/19, 1246/5.
Ali Emiri Mustafa II (AE.SMST.II), nr. 105/11356.
Ali Emiri Ahmed III (AE.SAMD.III), nr. 26/2521, 29/2809, 103/10182, 179/17382.
Ali Emiri Mahmud I (AE.SMHD.I), nr. 118/8560.
Ali Emiri Osman III (AE.SOSM.III), nr. 24/1697, 65/4871.
Ali Emiri Mustafa III (AE.SMST.III), nr. 13/874, 24/1625, 26/1771, 26/1774, 74/5481, 110/8340, 139/10940, 207/16293, 360/28812.
Ali Emiri Abdülhamid I (AE.SABH.I), nr. 311/20907.
Ali Emiri Selim III (AE.SSLM.III), nr. 176/10564.
Cevdet Adliye (C.ADL), nr. 88/5301, 90/5384.
Cevdet Askeriye (C.AS), nr. 636/26788, 1145/50895, 1164/51805.
Cevdet Dahiliye (C.DH), nr. 12/555, 160/7975, 259/12940, 265/13246, 333/16605.
Cevdet İktisat (C.İKTS), nr. 26/1256.
Cevdet Maliye (C.ML), nr. 39/1780, 68/3126, 175/7428, 233/9799, 418/17044, 458/18567, 535/51960, 713/29119.
Cevdet Zabtiye (C.ZB), nr. 83/4126, 84/4194, 85/4238.
İbnülemin Adliye (İE.ADL), nr. 12/796.
İbnülemin Maliye (İE.ML), nr. 29/2560, 72/6732, 86/8067.
İstanbul Meşihat Arşivi: İSTM.MŞH.DFT1.d, nr. 30. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi: TS.MA.d, nr. 7569.
Şer’iye Sicilleri: Karaman Şer’iye Sicili (KAŞS), nr. 282, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 292, 293, 300, 333. Konya Şer’iye Sicili (KOŞS), nr. 12, 15, 25, 28, 34, 49, 54.
37 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (1102-1103/1691-1692), Yayına Hazırlayan: İzzet Sak, (Konya: Konya Ticaret Odası Yayınları, 2010).
Araştırma Eserleri ve İncelemeler
Cengiz, Ahmet: Karaman Tarihi (XVIII. Yüzyıl), Konya: Çizgi Kitabevi, 2014.
Çakır, Baki: “Kese”, DİA, Cilt: EK-2 (Ankara 2019), s. 42-43.
Fidan, Fadimana: “18. Yüzyılda Bir Âyan: Karaman Âyanı Çavuşzâde Seyyid Hacı Abdurrahman Ağa ve Muhallefâtı”, Tarihin Peşinde, Sayı: 28 (2022), s. 114-141.
Işık, Özlem: XIX. Yüzyılın Ortalarında Ereğli Kazasına Bağlı Köylerin Nüfusu (1838-1845), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Koç, Ümit: “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Çavuşluk Teşkilatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 2 (Elazığ: 2002), s. 395-420.
Konyalı, İbrahim Hakkı: Âbideleri ve Kitâbeleri ile Karaman Tarihi, İstanbul: Baha Matbaası, 1967.
Konyalı, İbrahim Hakkı: Abideleri ve Kitâbeleri ile Ereğli Tarihi, İstanbul: Fatih Matbaası, 1970.
Köprülü, Orhan F.: “Çavuş”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 8 (İstanbul 1993), s. 236-238.
Köse, Ensar: Ağalar, Konya Aladağ’da Âyan Bir Türkmen Ailesinin Tarihi (1680-1880), İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
Köse, Ensar: “Âyan”, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Cilt: I, (İstanbul: TÜBİTAK Bilim Yayınları, 2021), s. 97.
Köse, Ensar: “İçel’de Bir Ulu Çınar: Şeyh Ali Semerkandî ve Nesli”, Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı Konyalı Armağanı, (Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 1015), s. 335-359.
Köse, Ensar: “Silifke’de Güçlü Bir Âyan Hânedanı: Gölgeli-oğulları”, Çukurova Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1 (Yaz 2016), s. 8-30.
Köse, Ensar: “Osmanlı Taşrasında Bir Seçkinin Yükselişi: İçelli Abdülmü’min Paşa (1650-1684)” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Sayı: 17 (Haziran 2023), s. 254-278.
Mercan, İsmail Hakkı: Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî ve Menâkıb-nâmesi, Ankara: Berikan Yayınları, 2009.
Temel, Eşref: Konya’da Ayanlık (1639-1839), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017. Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ereğli, Hazırlayan: Orhan Özdil, Konya: Anadolu Ereğli Güç Birliği Derneği Kültür Yayınları, 2012.
Pamuk, Şevket: “Kuruş”, DİA, Cilt: 26 (Ankara 2002), s. 458-459.
Telci, Cahit: “Osmanlı Devleti’nde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXII, Sayı: 2 (Aralık 2007), s. 145-166.
Temel, İsmet Boydemir: Osmanlı Döneminde Ereğli Kazası Vakıf Eserleri, Konya: Çizgin Kitabevi Yayınları, 2011.
Ünal, Mehmet Ali: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Müsâdere”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 49 (Ağustos 1987), s. 95-111.