Çağdaşlaşma Sürecinde Osmanlı İstanbul’unda Bebek Bakımı

Dönüşüm çağı, en uzun yüzyıl gibi farklı ifadelerle betimlenen 19. yüzyıl Osmanlı’da her alanda çağdaşı Avrupa merkezi odaklı değişimlerin dönemidir. Yüzyılın sonlarında değişim merkezinde toplumun en küçük bireyleri çocuklar bulunmaktadır. Dinsel ve kültürel çeşitliliğin merkezi başkent İstanbul onların hayatında doğum, beslenme ve bakım aşamalarının geleneksellik ile yeniliklerin harmanlanarak hissedildiği yerin başlangıcıdır. Çalışmanın amacı, şüphesiz çağdaşı devletlerde olduğu gibi Osmanlı İstanbul’unda çocuk ölümlerinin çoğunluğunu oluşturan 0-2 yaş grubunun beslenme ve bakım plânını incelemektir. Alanında uzman hekimlerce kaleme alınan özellikle Besim Ömer’in bebek bakım kılavuzları araştırmanın başlıca kaynaklarıdır. Yine dönem değişimleri ve yansımalarının yakından izlendiği çoğunlukla kadın, çocuk dergi ve gazeteleri, hatıratlardan gereğince faydalanılmıştır. Bu kaynaklarda ağırlıkta kadın yazarların çağdaş bebek bakım yöntemlerine dair bilgi ve tecrübelerini aktarması hem cinslerini etkileme noktasında ilgi çekici bir ayrıntıdır. Bu çerçevede anne sütü temelli beslenme, sterilize edilen hayvan sütleri, çağdaş beslenme bakım araç-gereçleriyle bebek bakım yöntemlerinin ne kadarının Osmanlı evlerinde uygulandığı merak konusudur. Bir taraftan savaşlar ve sonuçları itibariyle son derece yoğun ve yorgun yıllar geçiren Osmanlı’nın diğer taraftan yaşadığı insan kayıplarını sağlıklı yenidoğan dünyaya getirme ve hayat kalitesini arttırma noktasında bebek bakım yöntemlerini geliştirmeye çalışması çağdaş tıbbın nimetlerinden faydalanması oldukça dikkate değer hususlardır.

Anahtar Kelimeler:

osmanlı, bebek, beslenme, bakım, değişim

Baby Care in Ottoman Istanbul in the Process of Modernization

The 19th century, which is described with different expressions such as the longest century, is the period of contemporary European center-oriented changes in every field in the Ottoman Empire. At the end of the century, children are the smallest members of the society at the center of change. The capital city of Istanbul, the center of religious and cultural diversity, is the beginning of the place where birth, nutrition and care stages are felt by blending tradition and innovation in their lives. The aim of the study is to examine the nutrition and care plan of the 0-2 age group, which undoubtedly constitutes the majority of child deaths in Ottoman Istanbul, as in its contemporary states. Especially Besim Ömer's baby care guides, written by specialist physicians in the field, are the main sources of the research. Again, mostly women's and children's magazines and newspapers, and memoirs, where the changes and reflections of the period are followed closely, have been used appropriately. It is an interesting detail in terms of affecting both genders that women writers mostly convey their knowledge and experience about contemporary baby care methods in these sources. In this context, it is a matter of curiosity how much of breast milk-based feeding, sterilized animal milk, modern nutritional care equipment and baby care methods were applied in Ottoman homes. It is quite remarkable that the Ottoman Empire, which had extremely intense and tired years due to wars and their results, on the other hand, tried to develop baby care methods in order to bring healthy newborns to the world and increase the quality of life, benefiting from the blessings of contemporary medicine.

Keywords:

ottoman, baby, nutrition, care, changing,

PDF

___

1. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi(BOA)
Dahiliye Umur-ı Mahalliyye ve Vilayat Müdürlüğü (DH.UMVM.) 96/14.
Yıldız Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.)2/54.
2. Süreli Yayınlar / Gazete, Mecmua
Ahmed Faik, “Vezâif-i Etfâl’den Mâbad Muhâfaza-yı Beden”, Mümeyyiz, Sayı 41, 22 Cemâziye’l-evvel 1287, 3.
Ahmed Faik, “Vezâif-i Etfâl’den Mâbad Muhâfaza-yı Beden”, Mümeyyiz, Sayı 43, 6 Cemâziye’l-ahir 1287, 3.
“Aile, İhtar, Ev İdaresi”, Âile, Sayı 1, 17 Cemaziye'l-ahir 1297, 2-9.
Alexandre Dumas, “Yenidoğan Çocuklar Hakkında İcrası Lazım Gelen Muamelat”, Terakki-i Muhadderat, Numara 36, 7 Safer 1287, 4.
Asiye Cahit, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 16, 19 Nisan 1329, 4.
Belkıs, “Sütanalara ve Süt Emen Çocuklara Dair Malumat”, Terakki-i Muhadderat, Numara 4, 8 Rebiyü’l-ahir 1286, 4.
Bergüzar, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 6, 9 Nisan 1329, 4.
Çocuklara Mahsus Gazete, Sayı 46, 9-29 Kanun-ı evvel 1320, 48,762.
Emin Osman, “Dişlerin Temiz Tutulmasına Dair Tedbir”, Bağçe, Sayı 32, 27 Cemâziye’l-ahir 1298, 254.
Emine Seher Ali, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 3, 6 Nisan 1329, 2-3.
Emine Semiye, “Selanik Terakki Mektebi”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 172, 16 Rebiyü'l-evvel 1316, 1-2.
Fahrünnisa Galip, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 7, 10 Nisan 1329, 4.
Faika, “Süt Emen Çocuklara Dair Malumat”, Terakki-i Muhadderat, Numara 5, 15 Rebiyü’l-ahir 1286, 6-7.
Feride,“Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 4, 7 Nisan 1329, 3-4.
G. Avni, “Kadınlara Hizmet”, Bağçe, Sayı 2, 26 Zilkâde 1297, 11.
G. Avni, “Kadınlara Hizmet”, Bağçe, Sayı 3, 3 Zilhicce 1297, 21.
G. Avni, “Kadınlara Hizmet”, Bağçe, Sayı 4, 10 Zilhicce 1297, 30.
Hamiyet Zehra, “Bir İslâm Kadınındaki Zekâ”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 8, 7 Rebiyü'l-âhir 1313, 5-6.
“Hanım Kızlarımız Okusunlar”, Çocuk Bağçesi, Sayı 1, 25 Rebiyü’l-ahir 1323, 5-8.
Hayriye, “Çocuk Bakmak”, Terakki-i Muhadderat, Numara 15, 27 Cemaziye’l ahir 1286, 7-8.
“Hıfz-ı sıhhat", Çocuklara Rehber, Sayı 50, 4 Zilhicce 1317, 3-4.
“Hıfz-ı sıhhat”, Etfâl, Sayı 2, 15 Rebiyü’l evvel 1303, 15.
“Hıfz-ı sıhhat”, Etfâl, Sayı 3, 22 Rebiyü’l evvel 1303, 22.
“Hıfz-ı sıhhat”, Etfâl, Sayı 4, 29 Rebiyü’l evvel 1303, 31.
“Hıfz-ı sıhhat”, Etfâl, Sayı 7, 20 Cemâziye’l evvel 1303, 55.
"Hıfz-ı Sıhhatin Lüzumlu Bir Bâbı:Süt Vermek, Sütnineler", Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 29, 22 Cemaziye’l-ahir 1313, 2-3.
“Hıfz-ı sıhhat vücut”, Bağçe, Sayı 21, 9 Rebiyü’l-ahir 1298, 163.
“İlân”, Terakki-i Muhadderat, Numara 27, 19 Zilkade 1286, 1.
“Kadınların Tahsili Hakkında Bir Mütalââ 1”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 20, 19 Cemâziye'l-evvel 1313, 1-2.
“Kızlarımızı Düşünelim”, Çocuk Bağçesi, Sayı 22, 25 Rebiyü’l-ahir 1323, 6.
“Kızların Tahsili Hakkında Bir Mütalââ 2”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 21, 23 Cemâziye'l-evvel 1313, 1-2.
“Kızların Tahsili Hakkında Bir Mütalââ 3”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 22, 26 Cemâziye'l-evvel 1313, 1-2.
“Kızların Tahsili Hakkında Bir Mütalââ 4”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 24, 4 Cemâziye’l-âhir 1313, 3.
”Kızların Tahsili ve Çocuk Büyütmek”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 25, 8 Cemaziye’l-ahir 1313, 1-2.
Mazhar, “Hıfz-ı Sıhhat”, Tercümân-ı Hakikat, Sayı 1, 12 Şevval 1296, 2.
Mazhar, “Hıfz-ı sıhhat, Ruba giymek”, Tercümân-ı Hakikat, Sayı 2, 19 Şevval 1296, 2.
Mediha Emsal, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 15, 18 Nisan 1329, 4.
Mehlika Rıfat, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 11, 14 Nisan 1329, 4.
Meryem, “Süt Emen Çocuklara ve Emziren Kadınlara Dair Malumattır”, Terakki-i Muhadderat, Numara 7, 29 Rebiyü’l-ahir 1286, 7-8.
Müntesibin-i Tıbdan İbrahim Zati, “Musâhabe-yi Sıhhiye”, Sayı 4, Çocuk Bağçesi, 10 Şubat 1320, 6.
Müntesibin-i Tıbdan İbrahim Zati, “Musâhabe-yi Sıhhiye”, Sayı 7, Çocuk Bağçesi, 3 Mart 1321, 12.
Müntesibin-i Tıbdan İbrahim Zati, “Musâhabe-yi Sıhhiye”, Sayı 8, Çocuk Bağçesi, 10 Mart 1321, 10.
Nevvare Şükran, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 13, 16 Nisan 1329, 4.
Sadi, “Makale-yi Ahlâkiyye”, Mümeyyiz, Sayı 7, 9 Receb 1286, 4.
“Sütninede”, Çocuklara Mahsus Gazete, Sayı 41, 10-13 Teşrin-i evvel 1321, 1.
“Sütninede”, Çocuklara Mahsus Gazete, Sayı 42, 616.
“Sütnine İntihabı”, Terakki-i Muhadderat, Numara 13, 13 Cemaziye’l-ahir 1286, 4.
Şadan, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 10, 13 Nisan 1329, 4.
Şemseddin Sami, “Çocukları Kadınlardan Ayırmak”, Âile, Sayı 3, 2 Receb 1297, 35.
Şemseddin Sâmi, “Sıhhat”, Âile, Sayı 3, 2 Receb 1297, 38-41.
“Tahdis-i Nimet, Tayin-i Meslek”, Hanımlara Mahsus Gazete, Sayı 1, 10 Rebiyü'l-evvel 1313, 2-3.
“Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 5, 8 Nisan 1329, 4.
“Yenidoğan Çocuklar Hakkında İcrası Lazım Gelen Muamelattan”, Terakki-i Muhadderat, Numara 39, 28 Safer 1287, 4.
“Yenidoğan Çocuklar Hakkında İcrası Lazım Gelen Muamelattan”, Terakki-i Muhadderat, Numara 40, 6 Rebiyü’l evvel 1287/6 Haziran 1870, 3-4.
“Yenidoğan Çocuklar Hakkında İcrası Lazım Gelen Muamelat Unvanıyla Doktor Veli Bey Tarafından Gülşensaray Gazetesi Matbaasına Gönderilerek Neşrettirilen Varaka”, Terakki-i Muhadderat, Numara 33, 8 Muharrem 1287, 4.
“Yenidoğan Çocuklar Hakkında İcrası Lazım Gelen Muamelat Unvanıyla Doktor Veli Bey Tarafından Gülşensaray Gazetesi Matbaasına Gönderilerek Neşrettirilen Varakanın Mabadı”, Terakki-i Muhadderat, Numara 35, 29 Muharrem 1287, 3-4.
Zekiye, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 9, 12 Nisan 1329, 4.
Zekiye, “Terbiye-i Etfâl”, Kadınlar Dünyası, Sayı 12, 12 Nisan 1329, 4.
3.Araştırma ve İnceleme Eserler
Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, Cilt I, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
Adıvar, Halide Edip, Mor Salkımlı Ev, İstanbul: Can Yayınları, 2011.
Ahmed Midhat, Ana Babanın Evlâd Üzerindeki Hukuk Vezâifi, İstanbul:1317.
Ahmed Midhat, Çocuk Melekât-ı Uzviye ve Ruhiyesi, Dersaadet:1317.
Ahmed Rıza, Vazife ve Mesuliyet, Kadın, Üçüncü Cüz, Paris:1324.
Akalın, Besim Ömer, Türk Çocuğu Yaşamalıdır, İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi, 1936.
Aydın, M. Akif, "Çocuk", TDV İslâm Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), ss.361-363.
Balıkhâne Nâzırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, Hazırlayan Ali Şükrü Çoruk, İstanbul: Kitabevi, 2007.
Bardakoğlu, Ali, “Hıdâne”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 17 (İstanbul 1998), ss.467-471.
Bolayır, Ali Ekrem, Ali Ekrem Bolayır’ın Hatıraları, Hazırlayan M.K. Özgül, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınlar Dairesi Başkanlığı, 1991.
Cengiz, Gül Hanım, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Çocuk Beslenmesinde Yaygın Bir Gelenek: Sütannelik ya da Sütninelik”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 37/2, (2020):1-25.
Doktor Besim Ömer, Çocuk, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1309a.
Doktor Besim Ömer, Emzirme, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1309b.
Doktor Besim Ömer, Sıhhatnümâ-yı Nevzad Kundak Beşik Emzik, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1312.
Doktor Besim Ömer, Çocuklara Aş, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1314a.
Doktor Besim Ömer, Tabib-i Etfâl yâhûd Ebeveyne Yâdigâr, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1314b.
Doktor Besim Ömer, Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye, Birinci Sene, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekası, 1315.
Doktor Besim Ömer, Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye, İkinci Sene, İstanbul: Âlem Matbaası Ahmed İhsan Şürekâsı, 1316.
Doktor Besim Ömer, Çocuk Büyütmek, İstanbul: Matbaa-yı Ahmed İhsan, 1320a.
Doktor Besim Ömer, Doğururken ve Doğurduktan Sonra, İstanbul: Ahmed İhsan Matbaası, 1320b.
Doktor Besim Ömer, Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye, Üçüncü Sene, İstanbul: Matbaa-yı Ahmed İhsan Şürekası, 1320c.
Doktor Besim Ömer, Nevsâl-i Âfiyet Salnâme-i Tıbbiye, Dördüncü Sene, İstanbul: Matbaa-yı Ahmed İhsan, 1322a.
Doktor Besim Ömer, Memedeki Çocuklarda Vefeyat, İstanbul: Matbaa-yı Ahmed İhsan, 1322b.
Doktor Besim Ömer, Nüfus Meselesi ve Küçük Çocuklarda Vefeyat, İstanbul: Kanaat Matbaası, 1339.
Doktor Yüzbaşı Besim Ömer, Sıhhatnümâ-yı Etfal yahud Validelere Nasihat, İstanbul: Şir Mürettibiye Matbaası, 1303.
Duben Alan-Behar, Cem, İstanbul Haneleri 1880-1940, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
Erbulmuş, Mine. “Bir Çocuk ve Kadın Dergisi Olarak Ayine (1875-1876): Osmanlı Eğitim Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2019.
Ergeneli, Adnan, Çocukluğumun Savaş Yılları Anıları, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
Göktaş Cengiz, Gül Hanım, “Bir Osmanlı Hekimi Besim Ömer ve Çocuk Beslenmesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 55, (2022): 21-41.
Heywood, Colin, Baba Bana Top At! Batı'da Çocukluğun Tarihi, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
Hogg Tracy-Blau Melında, Bebek Bakım Sorunlarına Mucize Çözümler, İstanbul:Gün Yayıncılık, 2008.
İbrahim Edhem, Terbiyetü'l-Etfal Risalesi, İstanbul:1285.
Karay, Refik Halid, Üç Nesil Üç Hayat, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, yy..
Kurnaz, Şefika, Osmanlı Kadınının Yükselişi (1908-1918), İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
Musahipzade Celal, Eski İstanbul Yaşayışı, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1946.
Okay, Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, İstanbul: M.E.B. Yayınları, 1991.
Okay, Cüneyd, ”Son Dönem Osmanlı Toplumunda Çocuk”, Türkler Ansiklopedisi, 14 (Ankara 2002), ss.41-56.
Onur, Bekir, Türkiye'de Çocukluğun Tarihi, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2005.
Ortaylı, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
Ödemiş, Sabahattin, “Besim Ömer (1862-1940)”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
Sarı, Nil, “Mekteb-i Tıbbiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 29, (Ankara 2004), ss.2-5.
Sezer, Sennur–Özyalçıner, Adnan, Bir Zamanların İstanbulu, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2005.
Şair Nigar Binti Osman, Hayatımın Hikayesi, İstanbul: Ekin Basımevi, 1959.
Şemseddin Sami, Kadınlar, 2.Tabʻı, İstanbul: Mihran Matbaası, 1311.
Temel, Mehmet - Temel, Berke, “1899-1902 Yıllarına Ait İstanbul Ölüm İstatistik Defterleri ve Sağlık Tarihindeki Önemi”, Tarihin Peşinde, 20, (2018):305-317.
Tör, Ahmet Nedim Servet, Nevhîz’in Günlüğü, İstanbul: YKY Yayınları, 2008.
Tucker, Judith E, "Eksiksiz Sevgi:Osmanlı Suriye'si ve Filistin'inde İslam Hukukuna Göre Annelik", Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları”, Editör Madelıne C. Zılfı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014, ss.230-249.
Yurdakök, Murat, Türk Çocuk Hekimliği Tarihi, Ankara: Öztürk Matbaası, 1984.