İnsanı Yazmak: 19. Yüzyıl Osmanlı Biyografi Yazıcılığı ve Problemleri Üzerine Bir Değerlendirme

Bu makalede, Osmanlı tarih literatüründe zayıf bir alan ve edebî tür olan biyografi yazıcılığında tarihî zemin, imkânlar, sorunlar ve eserini kaleme alan biyografı bekleyen tehlikeler, özellikle 19. yüzyıl bağlamında ele alınmıştır. Temel tezimiz bu alanın gelişebilmesi için uygun bir tarihî zemin olmasına ve 16. yüzyıl ile başlayıp 18. yüzyılda zirvesine çıkan terâcim-i ahvâl denilen grup biyografilerinin gayet sağlam bir geleneği bulunmasına rağmen, terâcim-i ahvâl üzerinden, yeni bir edebî tür olan tercüme-i hâle, yani şahıs biyografilerine geçişte bir sorunun yaşandığıdır. Bununla birlikte 19. yüzyıldan itibaren bir yandan önceki dönemlerden intikal eden geleneksel terâcim literatürü devam ettirilip grup biyografi serileri tamamlanırken diğer yandan modern biyografi alanında cılız ve istisnai de olsa bazı gelişmeler yaşanır; ancak, bunların yeterli ve tatmin edici ölçekte olmadığının da ifade edilmesi gerekir. Bu yazı, tarihî temelleri ve geleneği gayet sağlam olmasına karşın yeterince ilgi görmeyen ve güçlü örnek ve ürünler veremeyen biyografi türünün gelişememesinin yapısal arkaplanı, biyografik verilerin durumu ve problemleri, biyografi konusunda sınırlı bilgiler sunsa da mevcut veri kaynaklarını kullanan araştırmacıları bekleyen tehlike ve tuzakları, ayrıca, modern dönemin her şeye rağmen biyograflara sunduğu yeni imkânları ele almaktadır

Anahtar Kelimeler:

Biyografi, Terâcim-i ahvâl, Belgeler, Otobiyografi, Hatırat, Ahmed Cevdet Paşa, Mezartaşları, Sicill-i Ahvâl Defterleri

Writing Human: An Analysis of Ottoman Biography Authorship and Its Problems in the 19 th Century

This article examines the issues of historical background, field-specific problems, pitfalls awaiting a biographer and potential sources in the field of biography writing, a relatively less developed literary field in Ottoman historical literature, in the context of the 19th century. Our thesis is that despite the existence of a suitable historical bakground for the development of this field, and a solid tradition of group biographies called terâcim-i ahvâl, a genre which began in the 16th century and peaked in the 18th, the transition from group biographies (terâcim-i ahvâl) to tercüme-i hâl (personal biography), a new literary genre of the age, was not without problems. As the traditional biography literature (terâcim-i ahvâl) continued and group biographies further developed in the 19th century, there were weak and exceptional signs of development in the field of modern biography, but far from a ufficient level. This article discusses the structural factors in the underdevelopment of the biography genre, a genre which has not drawn sufficient attention despite its strong historical roots and tradition and which has not produced significant, good examples. It also examines the condition of biographical data and its problems, pitfalls awaiting a researcher in exploiting the available sources no matter how little information they provide, and the new potentials the modern age presents for the biographers despite all these handicaps

Keywords:

Biography, Terâcim-i ahvâl, Documents, Autobiography, Memoirs, Ahmed Cevdet Paşa, Tombstones, Sicill-i Ahvâl Defterleri/Records,

PDF

___

Kaynakça Ahmed Refik: “Osmanlı Şeyhülislâmlarının Terâcim-i Ahvâli”, İlmiye Salnamesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334, s. 322-642. Ahmed Resmî Efendi: Halifetü’r-rüesâ, Sefinetü’r-rüesâ, İstanbul: Takvimhane-i Âmire, 1269. Ahmed Resmî Efendi: Halifetü’r-Rüesa, yay. Mücteba İlgürel, Recep Ahıshalı, İstanbul: Enderun Yayınları, 1992. Ahmed Resmî Efendi: Hamîletü’l-Küberâ, haz. Ahmet Nezihî Turan, İstanbul: Kitabevi, 2000. “Ahmed Resmî Efendi’nin Hamîletü’l-Küberâsı ve Müstakim-zâde Zeyli”, Türk Tarih Kurumu Belgeler, haz. Zeynep Aycibin, Sayı 26, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002, s. 183-226. Ahmet Rıf‘at: Devhatü’n-Nukabâ, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar, İnceleme-Transliterasyon-Metin, haz. Hasan Yüksel, M. Fatih Köksal, Sivas: Dilek Matbaası, 1998. Akyıldız, Ali: Sürgün Sefir: Sadullah Paşa, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011. Akyıldız, Ali: Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), İstanbul: Eren Yayınevi, 1993. Albayrak, Sadık: Son Devir Osmanlı Uleması, İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvâli, c. I-V, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayını, 1996. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1992. Bouquet, Olivier, Sultanın Paşaları, 1839-1909, çev. Devrim Çetinkasap, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016. Bursalı Mehmed Tahir: Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, c. I-II, 1333; c. III, 1342. Carlyle, Thomas: Kahramanlar, çev. Reşat Nuri Güntekin, İstanbul: Semih Lütfi Kitabevi, 1943. Cem Behar: Şeyhülislâm’ın Müziği, 18. Yüzyılda Osmanlı/Türk Musıkisi ve Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin Atrabü’l-Âsâr’ı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010. Cemaleddin: Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, Âyine-i Zürefâ, Dersaadet: İkdam Matbaası, 1314. Cevdet Paşa: Tezakir 1-12, yay. Cavid Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1953; Tezâkir 13-20, Ankara 1986; Tezâkir 40-Tetimme, Ankara 1967. İNSANI YAZMAK 240 Çelik, Yüksel: Şeyhü’l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa, II. Mahmud Devrinin Perde Arkası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013. Edirneli Mecdi Efendi: Hadâikü’ş-şekaik, İstanbul: Tab’hane-i Âmire, 1269, 528 s. Edirneli Sehî: Tezkire-i Sehî, tâbi’ ve nâşiri Âmid gazetesi sahib-i imtiyazı Mehmed Şükri, İstanbul 1325. Emecen, Feridun M.: “Osmanlı Kronikleri ve Biyografi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 3 (1999), s. 83-90. Ergin, Osman Nuri: İstanbul Şehreminleri, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996, 620 s. Fındıklılı İsmet Efendi: Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Tekmiletü’ş-Şakaik fî Hakk-ı Ehli’lHakaik, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, 517 s. Findley, Carter V.: Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, Bâbıâli, 1789-1922, çev. Ercan Ertürk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014. Hadîkatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri: Osmanlı Sadrazamları, haz. Mehmet Arslan, İstanbul: Kitabevi, 2013. Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî: Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhir-i Ricâl, haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978. Heşt Bihişt, The Tezkire by Sehi Bey, İnceleme-Tenkidli Metin-Dizin, haz. Günay Kut, Harvard University Printing Office, 1978, 423 s. Hüseyin Hüsameddin; Nişancılar Durağı, çeviriyazı Bilgin Aydın, Rıfat Günalan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal: Son Hattatlar, İstanbul: Maarif Basımevi, 1955, 840 s. ......, Son Sadrazamlar, c. I-IV, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982. ......, Hoş Sadâ, Son Asır Türk Musikişinasları, Maarif Basımevi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1958. İpşirli, Mehmet: “Devhatü’l-Meşâyih”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1994, IX, 229- 30. Karahüseyin, Güller: “Sultan Abdülmecid’in Hatt-ı Hümâyûnları”, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1997. Kazasker Mehmed Hafid Efendi: Sefinetü’l-Vüzerâ, neşr. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul: Şirketi Mürettibiye Basımevi, 1952. Kendi Kaleminden Temeşvarlı Osman Ağa, haz. Harun Tolasa, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1986 Köksal, M. Fatih: “Riyâzü’n-Nükabâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2008, XXXV, 145-146. ALİ AKYILDIZ 241 Kütükoğlu, Bekir: “Son Devir Osmanlı Biyografik Kaynakları”, Vekayi’nüvis, Makaleler, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1994, s. 211-216. Lässig, Simone: “Modern Tarihte Biyografi-Biyografide Modern Tarihyazımı”, Otur Baştan Yaz Beni, çev. Canan Özkılıç, İstanbul: Küre Yayınları, 2013, s. 29-58. Mehmed Cemâleddin: Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, Âyîne-i Zürefâ, haz. Mehmet Arslan, İstanbul: Kitabevi, 2003. Mustafa İsen: Sehî Bey Tezkiresi, Heşt-Behişt, Ankara: Akçağ Yayınları, 1998. Müstakımzade Süleyman Saadeddin: Devhatü’l-Meşayih maa Zeyl, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978. Müstakimzâde Süleyman Saddeddin Efendi: Tuhfe-i Hattâtîn, müellifin hayatı ve notlar: İbnülemin Mahmud Kemal Bey, İstanbul: Devlet Matbaası, 1928, 856 s.+33 s. fihrist. Nev’îzâde Ataî: Hadâiku’l-hakaik fî Tekmileti’ş-Şakaik, c. I-II, İstanbul 1268. Ortaylı, İlber: “Türk Tarihçiliğinde Biyografi İnşası ve Biyografik Malzeme Sorunsalı”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e, Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998, s. 56-63. Osman Ağa’nın Hatıraları, Yeni Dile Çeviren M. Şevki Yazman, İstanbul: Tanyeri Yayınları, 1961 Osmânzâde Hüseyin Vassâf: Sefîne-i Evliyâ, c. I-V, haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz, İstanbul: Kitabevi, 2006. Özcan, Abdülkadir: “eş-Şekaiku’n-Nu’maniyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2010, c. XXXVIII, 485-486. Pakalın, Mehmed Zeki: Son Sadrâzamlar ve Başvekiller, c. I-V, İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1940-1948. Ramizpaşazade Mehmed İzzet: Harita-i Kapudânân-ı Derya, İstanbul: Ceride Matbaası, 1285. Sarıyıldız, Gülden: Sicill-i Ahvâl Komisyonu’nun Kuruluşu ve İşlevi (1879-1909), İstanbul: Der Yayınları, 2004. Sunay, Serap: “Damat Mehmed Ali Paşa’nın Hayatı ve Siyasi Mücadelesi (1813-1868)”, (Doktora Tezi), Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015. Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Hadâiku’l-hakaik fî Tekmileti’ş-Şakaik, c. II, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989. Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Hadâikü’ş-şakaik, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989. Şentürk, M. Hüdai: “Şeyh Mehmed Murâd-ı Nakşibendî ve ‘Vekayi’-nâme’si”, İstanbul Araştırmaları, İstanbul 1997, I, 17-62. İNSANI YAZMAK 242 Şeyhî Mehmed Efendi: Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Vekayi‘ü’l-Fudalâ I, c. III, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, 720 s.; Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Vekayi‘ü’l-Fudalâ II-III, c. IV, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989, 747 s.). Tayyarzade Atâ: Osmanlı Saray Tarihi, Târîh-i Enderûn, c. I-V, haz. Mehmet Arslan, İstanbul: Kitabevi, 2010. Temeşvarlı Osman Ağa: Gâvurların Esiri, çev. Esat Nermi, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1971. Terzioğlu, Derin: “Tarihi İnsanlı Yazmak: Bir Tarih Anlatı Türü Olarak Biyografi ve Osmanlı Tarihyazıcılığı”, Cogito, Selçuklular, Sayı 29 (Güz 2001), s. 284-296.