Osmanlı İltizam Sözleşmelerine Yansıyan Yönleriyle Yahudi Girişimciler (1560-1630 (7 Belge ile Birlikte)

Osmanlı İmparatorluğu’nun zengin tebaa mozaiğinde farklı etnik ya da dini kökene sahip pek çok zümre yer almaktaydı. Bunlardan biri olan Yahudiler, mer- kezi hükümetin kendilerine verdiği fırsatları en iyi şekilde değerlendirirken, büyük devletin iktisat düzenine finansal ve üretimsel alanlarda ciddi katkılarda bulundular. Onların özellikle sermayedar rolleri on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda iltizam ihale- lerinde sıklıkla yer almalarına destek oldu. Gerek kendi dindaşları gerekse Müslüman tebaadaşları ile birlikte birçok iltizam ihalesinde yer alan Yahudiler bazı iktisadi ve hukuki zorluklarla karşılaştılar veya kendileri iltizam süreçlerinde problem kaynağı oldular. Bu sıkıntılı dönemlerde mümkün olduğu kadar üretim ekonomisi içinde kalmaları yönünde bir resmi tavırla karşılaştılar. Devletin Yahudi girişimcilere elle- rindeki nakit sermaye nedeniyle ihtiyaç duyarken, bahsedilen grupların da iltizam sözleşmelerinde ısrarla yer almaya devam ettikleri anlaşılıyor. Her iki tarafın da siste- min devamının kendileri açısından faydalı olacağına inandığı ve iltizam sözleşmeleri- nin feshedilmesinin son çare olarak düşünüldüğü de söylenebilir. Ayrıca bu çalışma- da incelenen iltizam sözleşme metinleri, mali zorluklara düşen Yahudi mültezimlerin devlet tarafından nasıl korunduklarına dair ilginç ayrıntıların da ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur.

The Jewish Entrepreneurs as seen in the Ottoman Tax-farming (İltizam) Contracts (1560-1630) (With 7 Documents)

There were many groups with different ethnic or religious origins among the subjects Ottoman Empire. One of those groups, the Jews, contributed significantly to the economic structure maintained by the state especially in the fields of finance and production. Their position as capital holders helped them to place bids frequently for tax-farms (iltizam) in the sixteenth and seventeenth centuries. The Jews who placed many tax-farming bids in partnership with their coreligionists or Muslims faced certain economic and legal difficulties, or became the source of the problem themselves in the processes. The official attitude was to keep them in production economy as much as possible in these distressed times. The state needed the Jewish entrepreneurs because of their capital, and this group stayed in the iltizam bids persistently. One can say that both sides believed that the continuation of the system would be to their mutual benefit, and they saw the termination of the tax-farming bids as the last resort. The texts on tax-farming bids examined here provide interesting details about how the state protected the Jewish tax-farmers who fell into financial difficulty.

PDF

___

Yeniçeri, Celal: İslâm İktisadının Esasları, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1980.
White, Sam: The Climate of Rebellion in The Early Modern Ottoman Empire, Cambridge University Press, New York 2011.
Ünal, Mehmet Ali: “XVI. Yüzyıl Sonlarında Bir İltizam Sözleşmesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, sayı 6, Yıl 1991, s. 59-77.
Ünal, Mehmet Ali: XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 1999.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kuru- mu Basımevi, 1988.
Shmuelevitz, Aryeh: The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and the Sixteenth Centuries, Brill Publishing, Leiden 1984.
Shaw, Stanford J.: The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York 1991.
Sezen, Tahir: Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), Ankara 2006.
Sahillioğlu, Halil: “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XVI. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukataları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23 (1962- 63), s. 145-218.
Rozen, Minna: A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453- 1566, Leiden 2010.
Pamuk, Bilgehan: “XVII. Asırda Gümüşhane (Canca) Maden Mukataasına Dair Bazı Bilgiler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 30 (2006),s. 167-184.
Pala, Ayhan: XV ve XVI. Yüzyıllarda Selanik Şehri (Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
Özcan, Tahsin: “Pazar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), s. 206-208.
Özcan, Abdülkadir: “Pençik”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), s. 226.
Örenç, Ali Fuat: “Sakız Adası”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), s. 6-10.
Olson, Robert W.: “Jews in the Ottoman Empire in Light of New Documents”, Jewish Social Studies, vol. 41, no. 1 (Winter, 1979), s. 75-88.
Nielsen, Randall: “Storage and English Government Intervention in Early Modern Grain Markets”, The Journal of Economic History, vol. 57, no. 1 (Mar., 1997), s. 1-33.
Matuz, Joseph E.: “Contributions to the Ottoman Institution of the İltizam”, Osmanlı Araştırmaları XI (1991), s. 237- 249.
Matthews, John A. ve Keith R. Briffa: “The ‘Little Ice Age: Re-Evaluation of an Evolving Concept”, Geografiska Annaler. Series A, Physical Geography, vol. 87, no. 1, Special Issue: Climate Change and Variability (2005), s. 17-36.
Lewis, Bernard: İslâm Dünyasında Yahudiler, Ankara: İmge Kitabevi 1996.
Kuzucu, Serhat: “XVIII. Yüzyılda Uluslararası Bir Sorun Olarak Garp Ocakları’nın Akde- niz’deki Korsanlık Faaliyetleri”, Gazi Akademik Bakış, c. 9, sayı 17, 2015, s. 165-180.
Kılıç, Orhan: “Ocaklık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIII (İstanbul 2007), s. 317-318.
İnalcık, Halil: Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1 1300-1600, çev. Halil Berktay, İstanbul: Eren Yayınları 2004.
İnalcık, Halil: “Bursa and the Commerce of the Levant “, Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. 3, no. 2 (Aug., 1960), s. 131-147.
İlgürel, Mücteba: “Anadolu (Anadolu İsyanları)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), s. 117-119.
Heyd, Uriel: “The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century” Oriens, vol. 6, no. 2 (Dec. 31, 1953), s. 299-314.
Hegyi, Klára. “The Financial Position of The Vilayets in Hungary in the 16th -17th Cen- turies”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, vol. 61, no. 1/2 (March 2008), s. 77-85.
Halaçoğlu, Yusuf: “Osmanlı Belgelerine Göre Türk-Etrak, Kürd-Ekrad Kelimeleri Üzeri- ne Bir Değerlendirme”, Belleten. Cilt LX, sayı 227 (Ankara, 1996), s. 139-146.
Groepler, Eva: İslâm ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, Türkçesi: Süheyla Kaya, İstanbul: Belge Yayınları 1999.
Gökbilgin, Tayyip: ”XVI. Asırda Mukâtaa ve İltizam İşlerinde Kadılık Müessesesinin Rolü”, IV. Türk Tarih Kongresi Zabıtları (Ankara 1952), s. 433-444.
Gerber, Haim: “Jewish Tax-Farmers in the Ottoman Empire in the 16 th and 17 th Centu- ries”, Journal of Turkish Studies, 1986, vol. 10, s. 143-154.
Genç, Mehmet: “Mukâtaa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXI (İstanbul 2006), s. 129-132.
Genç, Mehmet: “İltizam”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII (İstanbul 2000), s. 154-158.
Fodor, Pál: “Some Notes On Ottoman Tax Farming In Hungary”, Acta Orientalia, Aca- demiae Scientiarum Hungaricae, vol. 54, no. 4 (2001), s. 427- 435.
Fodor, Pál: “Fur of Lynx and Arable Land: The Wealth of an Ottoman Tax Farmer in the Early Seventeenth Century”, Oriens, vol. 37 (2009), s. 191-208.
Faroqhi, Suraiya: “Trade And Revenue Collection In Later Sixteenth-Century Salonica”, Oriente Moderno, nuova serie, anno 20 (81), nr. 1, The Ottomans And The Sea (2001), s. 97-108.
Erdoğan, Emine: “Ankara Yörükleri (1463, 1523/30 ve 1571 Tahrirlerine Göre)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), sayı 18 (2005), s. 119-135.
Emecen, Feridun: “Sakız Adasının Sakızları: Küçük Bir Osmanlı Tarım İşletmesi”, Osmanlı Araştırmaları, c. 37 (2011), s. 1-16.
Demirtaş, H. Necati: Açıklamalı Osmanlı Fetvâları, II, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat 2012.
Darling, Linda: Revenue-Raising and Legitimacy Tax Collection and Finance Administrati- on in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E.J. Brill Publishing 1996.
Çizakça, Murat: “Tax-Farming and Resource Allocation in Past Islamic Societies”, JKAU: Islamic Econ, vol. 1, s. 59-80.
Çakır, Baki: Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul: Kitabevi Yayınları 2003.
Bostan, İdris: “Salyane”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), s. 59-60.
Ben-Naeh, Yaron: Jews in the Realm of the Sultans: Ottoman Jewish Society in the Sevente- enth Century, Tübingen 2008.
Akdağ, Mustafa: Celalî İsyanları (1560-1603), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları 1963.
Araştırmalar Abun-nasr, Jamil M: “The Beylicate in Seventeenth-Century Tunisia”, International Jo- urnal of Middle East Studies, vol. 6, no. 1 (Jan., 1975), Cambridge University Press, s. 70-93.
Tevârih-i Âli Osman’dan Aşıkpaşazâde Tarihi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1332.
Peçevî İbrahim Efendi, Tarihi- Peçevî, Cild: 1, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Kayıt No: 9614
Mecdi Efendi, Şakayık-ı Numaniye Tercümesi, İstanbul 1269.
6 Numaralı Mühimme Defteri (972 / 1564–1565) Özet-Transkripsiyon ve İndeks, II, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları 1995.
Yayınlanmış Ana Kaynaklar ve Arşiv Kaynakları
Topkapı Sarayı Maliyeden Müdevver Defterleri (TS-MAD), 2575; 2580; 4183; 7290.
BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), 3247; 6209.
BOA, İstanbul Mukataası Defterleri (D.İSM.d), 25364.
BOA, Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d), 00099
BOA, Bursa Mukataası Kalemi Defterleri (D.BRM, d.) 24248.
Arşiv Kaynakları (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA)