Osmanlı İltizam Sözleşmelerine Yansıyan Yönleriyle Yahudi Girişimciler (1560-1630) (7 Belge ile Birlikte)

Osmanlı İmparatorluğu’nun zengin tebaa mozaiğinde farklı etnik ya da dini kökene sahip pek çok zümre yer almaktaydı. Bunlardan biri olan Yahudiler, merkezi hükümetin kendilerine verdiği fırsatları en iyi şekilde değerlendirirken, büyük devletin iktisat düzenine finansal ve üretimsel alanlarda ciddi katkılarda bulundular. Onların özellikle sermayedar rolleri on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda iltizam ihalelerinde sıklıkla yer almalarına destek oldu. Gerek kendi dindaşları gerekse Müslüman tebaadaşları ile birlikte birçok iltizam ihalesinde yer alan Yahudiler bazı iktisadi ve hukuki zorluklarla karşılaştılar veya kendileri iltizam süreçlerinde problem kaynağı oldular. Bu sıkıntılı dönemlerde mümkün olduğu kadar üretim ekonomisi içinde kalmaları yönünde bir resmi tavırla karşılaştılar. Devletin Yahudi girişimcilere ellerindeki nakit sermaye nedeniyle ihtiyaç duyarken, bahsedilen grupların da iltizam sözleşmelerinde ısrarla yer almaya devam ettikleri anlaşılıyor. Her iki tarafın da sistemin devamının kendileri açısından faydalı olacağına inandığı ve iltizam sözleşmelerinin feshedilmesinin son çare olarak düşünüldüğü de söylenebilir. Ayrıca bu çalışmada incelenen iltizam sözleşme metinleri, mali zorluklara düşen Yahudi mültezimlerin devlet tarafından nasıl korunduklarına dair ilginç ayrıntıların da ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Yahudi, iltizam, mukataa, mültezim

Jewish Entrepreneurs as seen in the Ottoman Tax-farming (İltizam) Contracts (1560- 1630) (With 7 Documents)

PDF

___

Kaynaklar Arşiv Kaynakları (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BOA) BOA, Bursa Mukataası Kalemi Defterleri (D.BRM, d.) 24248. BOA, Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d), 00099 BOA, İstanbul Mukataası Defterleri (D.İSM.d), 25364. BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), 3247; 6209. Topkapı Sarayı Maliyeden Müdevver Defterleri (TS-MAD), 2575; 2580; 4183; 7290. Yayınlanmış Ana Kaynaklar ve Arşiv Kaynakları 6 Numaralı Mühimme Defteri (972 / 1564–1565) Özet-Transkripsiyon ve İndeks, II, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları 1995. Mecdi Efendi, Şakayık-ı Numaniye Tercümesi, İstanbul 1269. Peçevî İbrahim Efendi, Tarihi- Peçevî, Cild: 1, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Kayıt No: 9614 Tevârih-i Âli Osman’dan Aşıkpaşazâde Tarihi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1332. Araştırmalar Abun-nasr, Jamil M: “The Beylicate in Seventeenth-Century Tunisia”, International Journal of Middle East Studies, vol. 6, no. 1 (Jan., 1975), Cambridge University Press, s. 70-93. Akdağ, Mustafa: Celalî İsyanları (1560-1603), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Yayınları 1963. Ben-Naeh, Yaron: Jews in the Realm of the Sultans: Ottoman Jewish Society in the Seventeenth Century, Tübingen 2008. Bostan, İdris: “Salyane”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), s. 59-60. Çakır, Baki: Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul: Kitabevi Yayınları 2003. Çizakça, Murat: “Tax-Farming and Resource Allocation in Past Islamic Societies”, JKAU: Islamic Econ, vol. 1, s. 59-80. Darling, Linda: Revenue-Raising and Legitimacy Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E.J. Brill Publishing 1996. Demirtaş, H. Necati: Açıklamalı Osmanlı Fetvâları, II, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat 2012. Emecen, Feridun: “Sakız Adasının Sakızları: Küçük Bir Osmanlı Tarım İşletmesi”, Osmanlı Araştırmaları, c. 37 (2011), s. 1-16. ZAFER KARADEMİR 115 Erdoğan, Emine: “Ankara Yörükleri (1463, 1523/30 ve 1571 Tahrirlerine Göre)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), sayı 18 (2005), s. 119-135. Faroqhi, Suraiya: “Trade And Revenue Collection In Later Sixteenth-Century Salonica”, Oriente Moderno, nuova serie, anno 20 (81), nr. 1, The Ottomans And The Sea (2001), s. 97-108. Fodor, Pál: “Fur of Lynx and Arable Land: The Wealth of an Ottoman Tax Farmer in the Early Seventeenth Century”, Oriens, vol. 37 (2009), s. 191-208. ......, “Some Notes On Ottoman Tax Farming In Hungary”, Acta Orientalia, Academiae Scientiarum Hungaricae, vol. 54, no. 4 (2001), s. 427- 435. Genç, Mehmet: “İltizam”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII (İstanbul 2000), s. 154-158. ......, “Mukâtaa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXI (İstanbul 2006), s. 129-132. Gerber, Haim: “Jewish Tax-Farmers in the Ottoman Empire in the 16th and 17th Centuries”, Journal of Turkish Studies, 1986, vol. 10, s. 143-154. Gökbilgin, Tayyip: ”XVI. Asırda Mukâtaa ve İltizam İşlerinde Kadılık Müessesesinin Rolü”, IV. Türk Tarih Kongresi Zabıtları (Ankara 1952), s. 433-444. Groepler, Eva: İslâm ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, Türkçesi: Süheyla Kaya, İstanbul: Belge Yayınları 1999. Halaçoğlu, Yusuf: “Osmanlı Belgelerine Göre Türk-Etrak, Kürd-Ekrad Kelimeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Belleten. Cilt LX, sayı 227 (Ankara, 1996), s. 139-146. Hegyi, Klára. “The Financial Position of The Vilayets in Hungary in the 16th -17th Centuries”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, vol. 61, no. 1/2 (March 2008), s. 77-85. Heyd, Uriel: “The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century” Oriens, vol. 6, no. 2 (Dec. 31, 1953), s. 299-314. İlgürel, Mücteba: “Anadolu (Anadolu İsyanları)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), s. 117-119. İnalcık, Halil: “Bursa and the Commerce of the Levant “, Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. 3, no. 2 (Aug., 1960), s. 131-147. ......, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 1 1300-1600, çev. Halil Berktay, İstanbul: Eren Yayınları 2004. Kılıç, Orhan: “Ocaklık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIII (İstanbul 2007), s. 317-318. Kuzucu, Serhat: “XVIII. Yüzyılda Uluslararası Bir Sorun Olarak Garp Ocakları’nın Akdeniz’deki Korsanlık Faaliyetleri”, Gazi Akademik Bakış, c. 9, sayı 17, 2015, s. 165-180. Lewis, Bernard: İslâm Dünyasında Yahudiler, Ankara: İmge Kitabevi 1996. OSMANLI İLTİZAM SÖZLEŞMELERİNDE YAHUDİ GİRİŞİMCİLER 116 Matthews, John A. ve Keith R. Briffa: “The ‘Little Ice Age: Re-Evaluation of an Evolving Concept”, Geografiska Annaler. Series A, Physical Geography, vol. 87, no. 1, Special Issue: Climate Change and Variability (2005), s. 17-36. Matuz, Joseph E.: “Contributions to the Ottoman Institution of the İltizam”, Osmanlı Araştırmaları XI (1991), s. 237- 249. Nielsen, Randall: “Storage and English Government Intervention in Early Modern Grain Markets”, The Journal of Economic History, vol. 57, no. 1 (Mar., 1997), s. 1-33. Olson, Robert W.: “Jews in the Ottoman Empire in Light of New Documents”, Jewish Social Studies, vol. 41, no. 1 (Winter, 1979), s. 75-88. Örenç, Ali Fuat: “Sakız Adası”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), s. 6-10. Özcan, Abdülkadir: “Pençik”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), s. 226. Özcan, Tahsin: “Pazar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), s. 206-208. Pala, Ayhan: XV ve XVI. Yüzyıllarda Selanik Şehri (Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991. Pamuk, Bilgehan: “XVII. Asırda Gümüşhane (Canca) Maden Mukataasına Dair Bazı Bilgiler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 30 (2006),s. 167-184. Rozen, Minna: A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453- 1566, Leiden 2010. Sahillioğlu, Halil: “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XVI. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukataları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23 (1962- 63), s. 145-218. Sezen, Tahir: Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), Ankara 2006. Shaw, Stanford J.: The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York 1991. Shmuelevitz, Aryeh: The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and the Sixteenth Centuries, Brill Publishing, Leiden 1984. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. Ünal, Mehmet Ali: XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 1999. ......, “XVI. Yüzyıl Sonlarında Bir İltizam Sözleşmesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, sayı 6, Yıl 1991, s. 59-77. White, Sam: The Climate of Rebellion in The Early Modern Ottoman Empire, Cambridge University Press, New York 2011. Yeniçeri, Celal: İslâm İktisadının Esasları, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1980.