Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Kalenderî Gruplar

Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecinde birçok tasavvufi fikir hareketleri etkili olmuştur. Cemâleddîn-i Sâvî tarafından usul ve erkânı belirlenen, onun ve halifeleri tarafından müstakil bir tarikat şekline dönüştürülen Kalenderî zümreler de kuruluş sürecinde büyük rol oynamıştır. Kalenderîlik, Orta Asya ve İran’da ortaya çıkmış, XIII. yüzyılda Moğol istilası sonucunda Anadolu topraklarında yayılma imkânı bulmuştur. Moğol istilası sebebiyle Selçukluların bölgedeki hakimiyetinin zayıflamasıyla birlikte, heterodoks gruplar İlhanlı tahakkümünün de etkisiyle Anadolu’daki varlıklarını daha da arttırmışlardır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna kadar Anadolu’daki Kalenderîler hakkında bilgi verilerek başladığımız bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde yaşamış, Kalenderî zümrelerin faaliyetleri anlatılmıştır. Kuruluş döneminde yaşamış; Abdal Murad, Doğlu Baba, Postinpûş Baba, Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli), Şücâüddin Veli, Otman Baba ve Koyun Baba’nın yaşamlarına dair genel bir değerlendirmeden sonra kuruluş döneminde halk üzerindeki nüfuzları, devletin kuruluş sürecine etkileri Osmanlı beylerinin gaza ve fetih mücadelelerindeki rolleri ele alınmıştır. Kalenderî zümrelerin Osmanlı kronikleri ve her bir dervişe ait olan menâkıbnâmeler ışığında Osmanlı devletinin kuruluşuna etkileri, Osmanlı sultanları ile ilişkileri, hanedan ailesi ile yakınlıkları ve halk üzerindeki nüfuzuna değinilmiştir. Ayrıca bu Kalenderî zümrelerin, Osmanlı sultanları ile ilişkileri, politikaları, siyasetlerindeki değişim dönem dönem ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kalenderî, Osmanlı Devleti, Fetih, Heterodoks

Kalenderî Groups During the Foundation Period of the Ottoman State

Many sufi ideas had been effective in the establishment process of the Ottoman State. The Kalenderî groups, which their methods and principles were determined by Cemâleddîn-i Sâvî and turned into a detached cult by him and his caliphs also played a major role during the establishment process. Kalenderilik emerged in Central Asia and Iran and caught the opportunity of spreading on Anatolian land as a result of the Mogol invasion in the XIII. century. With the fact that the Seljuk’s dominance wakened due to the Mongol invasion, heterodox groups have increased their presence in Anatolia also with the influence of Ilkhan domination. In this study, which we started by giving information about the Kalenderîs in Anatolia, the activities of the Kalenderî groups that lived during the foundation period of the Ottoman State were explained. After a general consideration about the lives of Abdal Murad, Doğlu Baba, Postinpûş Baba, Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli), Şücâüddin Veli, Otman Baba and Koyun Baba lived in the foundation period , their authority on the people during the establishment period, their influence on the establishment process of the state, their role in the gaza and conquest struggles of the Ottoman gentlemen were discussed. In light of the Ottoman chronicles of the Kalenderî groups and menakıbnames belonging to each other dervishes , their influence on the establishment of the Ottoman Empire, their relations with the Ottoman sultans, their closeness with the dynast family and their authority on the people were mentioned. In addition, the relations, policies and changes in politics of these Kalenderî groups with the Ottoman sultans were discussed period by period.

Keywords:

Kalenderî, Ottoman State, conquest, heterodox,

PDF

___

Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, Çev: Tahsin Yazıcı, C.II, Hürriyet Yayınları, İstanbul, 1973.
Akkuş, Mustafa, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya 2011.
Akkuş, Mustafa, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, Turkish Studies, Volume 9/7, Ankara, 2014.
Akkuş, Mustafa, Bağcı, Büşra, Hülâgû Han Döneminde Anadolu’da Görev Yapan Moğol Komutanları, USAD, Güz 2018, S.9, ss.150-171.
Akkuş, Mustafa, Moğollarda Din ve Siyaset İlhanlı Hanlarının Dini Kişiliği ve Uygulamaları, Çizgi Kitabevi, Konya, 2020.
Altınsapan, Erol, “Seyitgazi İlçesi Arslanbeyli Köyü Şeyh Şücaaddin Külliyesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Şücaaddin Veli Ocağı Özel Sayısı, S.37, Bahar 2006, ss.173-184.
Âşıkpaşaoğlu Ahmed Âşıkî, Tevârîh-i Âl-i Osman, Düzenleyen: Nihal Atsız, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1947.
Âşık Paşazâde, Osmanoğulları’nın Tarihi, Haz., Kemal Yavuz, M.A. Yekta Saraç, K Kitaplığı, İstanbul, 2003.
Avşar, Ziya, “Otman Baba Vilâyet-nâmesi’ne Göre Otman Baba ile Rumeli Bölgesindeki Babaların Münâsebetleri”, 2.Uuluslarası Türk Kültür Evreninde Alevîlik ve Bektâşîlik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, C.1, Ankara, 2007, ss.405-412.
Aydın, Filiz, “Seyitgazi Arslanbeyli Köyü’nde Şeyh Şücaaddin Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, C.9, Tıpkı Basım, PYS Vakıf Sistem Matbaası, Ankara, 2006, ss.201-221.
Azamat, Nihat, “Kalenderiyye”, DİA, C.24, İstanbul, 2001.
Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I:İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler,” Vakıflar Dergisi, 1942, S.2, s.279-300.
Bilgili, Ali Sinan, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kızıldeli (Seyyid Ali Sultan) Zâviyesi (1401- 1826)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.53, Ankara, 2010, ss.89-114.
Çıplak, M. Şakir, Osmancık’ta Erenler Durağı Koyun Baba, Horasan Yayınları, İstanbul, 2001.
Doğanbaş, Muzaffer, Koyun Baba Velâyetnamesi, Dört Kapı Yayınevi, İstanbul, 2015.
Döğüş, Selahattin, Osmanlı Devleti’nin Doğuşunda Sosyal Kuruluşlar, Erciyes Ün. Sos. Bilimler Ens. Kayseri, 1999.
Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesi ile Evliya Çelebi Seyehatnamesi: Bursa, Bolu, Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit, Hazırlayanlar: Yücel Dağlı, Seyyid Ali Kahraman, 2. Cilt, 1. Kitap, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.
Eyice, Semavi, Beyazıt II Köprüsü, DİA, C.6, İstanbul, 1992.
Gelibolulu Mustafa Âli Efendi, Kitâbü’t- Târih-i Künhü’l-Ahbâr, Hazırlayanlar: Ahmet Uğur, Ahmet Gül, Mustafa Çuhadar, İbrahim Hakkı Çuhadar, Erciyes Üniversitesi Yayınları, C.I, İkinci Kısım, Kayseri, 1997.
Gürel, Zeki, Koyun Baba, Yörtürk Yörük Türkmen Vakfı Yayınları, Ankara, 2000.
Hoca Sadettin, Tacü’t-Tevarih, Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, C.1, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1979.
Hoca Sadettin, Tacü't-Tevarih, Sad.: İsmet Parmaksızoğlu, C.5, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
Hüseyin Hüsameddin Efendi, Amasya Tarihi, haz: Mesut Aydın-G. Aydın, C.II, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Amasya, 2008.
Işık, Zekeriya, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet Tarikat İlişkileri Bağlamında Koyun Baba”, Uluslararası Nehrin Piri: Koyunbaba Sempozyumu, 13 - 14 Mayıs, Çorum, 2016, s.1-18.
İbn Kemal, Tevârih-i Âli Osman, II. Defter, Yayına Hazırlayan: Şerafettin Turan, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1991.
İnalcık, Halil, “Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed”, Osmanlılar Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
Karamustafa, Ahmet T., Tanrının Kuraltanımaz Kulları, Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.
Kâşânî, Cemalü’d-din Ebu’l Kasım Abdullah b. Muhammed b. Ebi Tahir, Tarih-i Olcâytû, Tercüme: Derya Örs, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Ankara, 1992.
Kayapınar, Ayşe, “Trakya-Doğu Rodop Bölgesinde Alevi-Bektaşi Zaviyeleri (XV-XVI. Yüzyıllar)”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S.18, 2018, ss.3-38.
Kılıç, Filiz, Arslan, Mustafa, Bülbül, Tuncay, Otman Baba Velayetnamesi (Tenkitli Metin), Ankara, 2007.
Köprülü, Orhan F., “Velâyet-nâme-i Sultan Şücaüddin”, Türkiyat Mecmuası, C.XVII, İstanbul, 1972, ss.177-184.
Köprülü, Orhan F., Abdal Murad, DİA, C.1, İstanbul, 1988.
Köprülü, Fuat, Türk Tarih-i Dinîsi, Haz: Metin Ergun, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005.
Mecdî Mehmet Efendi, Şakaik-i Nu’maniye ve Zeyilleri (Hadâiku’ş-Şekâik),C.I, nş. Haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi, Hazırlayanlar: Faik Reşit Unat, Mehmed Altay Köymen, C.I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1949.
Müneccimbaşı Ahmed B. Lütfullah, Camiü’d-Düvel (Osmanlı Tarihi 1299-1481), Çeviri: Ahmet Ağırakça, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995.
Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik Kalenderîler (XIV-XVII. yüzyıllar), TTK Yayınları, Ankara, 1992.
Ocak, Ahmet Yaşar, Barak Baba, DİA, C.5, İstanbul, 1992.
Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17 Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2013.
Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi, Baskıya Hazırlayan: Atsız, Kervan Kitapçılık, İstanbul, 1972.
Say, Yağmur, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Önemli Bir Kült Kimlik: Şücaaddin Veli (Sultan Varlıgı)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Şücaaddin Veli Ocağı Özel Sayısı, S.37, Bahar 2006, s.99-133.
Say, Yağmur, “Hacı Bektaş Tipolojisinin Şücâ’eddîn Velî ve Koyun Baba Simgesel Kimliklerindeki İzleri”, Hacı Bektaş Velî’nin Tarihsel Kimliği, Düşünce Sistemi ve Etkileri, III. Uluslararası Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Velî Sempozyumu, 30-31 Ekim 2009, Scopje (Üsküp), Ankara, 2010.
Say, Yağmur, Kalenderî, Alevi ve Bektaşi Kültünde Önemli Bir Alp-Eren Gazi: Şucâ’eddîn Velî (Sultan Varlığı) ve Velâyetnâmesi, Sistem Ofset Matbaacılık, 1. Basım, Ankara, 2010.
Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli Sultan) Velayetnamesi, Haz: Bedri Noyan, Ayyıldız Yayınları, Ankara, 1999.
Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) ve Velâyetnâmesi, Haz: Rıza Yıldırım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
Şahin, Haşim, Koyun Baba, DİA, C.26, Ankara, 2002.
Şahin, Haşim, Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402),Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2007.
Şahin, Haşim, Otman Baba, DİA, C.34, İstanbul, 2007.
Şahin, Haşim, Seyyid Ali Sultan, DİA, C.37, İstanbul, 2009.
Şahin, Haşim, Şücâüddin Velî, DİA, C.39, İstanbul, 2010.
Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, T.C. Kültür Bakanlığı Yayıncılık, 1.Baskı, İstanbul, 2016.
Taşğın, Ahmet, Horasandan Balkanlara Ulaşan Eren Koyun Baba ve Menakıbı, Çizgi Kitabevi, Konya, 2017.
Taşköprülüzâde, Osmanlı Bilginleri eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Çeviren: Muharrem Tan, İz yayıncılık, İstanbul, 2007.
Turğut, Vedat, “XVI. Yüzyılda Tahrir Defterlerine Göre Hüdavendigar ve Sultanönü Sancaklarında Abdalân-ı Rum”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4 S.19, Güz 2011, ss.207-227.
Uyar, Mustafa, “Bir Ortaçağ Anadolu Sûfîsi Hakkında Yeni Bulgular: Aybek Baba Şeyh mi, Emîr mi?”, Belleten, C.LXXVIII, S.283, (December 2014).
Üçüncü, Kemal, “Sözlü Kültür Bağlamında Edebi Bir Metin Olarak Otman Baba Vilayetnamesi”, Bilig, Kış 2004, S.28, ss.1-27.
Ülken, Hilmi Ziya, Anadolu’nun Dinî Sosyal Tarihi (Öncüler Barak Baba, Geyikli Baba, Hacı Bektaş), Çeviren ve Yayına Hazırlayan: Ahmet Taşğın, Kalan Yayınları.
Yalçın, Yunus, Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2008.
Yazıcı, Tahsin, “Cemâleddin-i Sâvî”, DİA, C.VII, İstanbul, 1993.
Yıldırım, Rıza, “Bektaşî-Alevî Geleneğine Göre Seyyid Ali Sultan”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.53, Ankara, 2010, ss.59-88.
Yurtoğlu, Gökhan, “Otman Baba’nın Tarikatına Dair”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Kış 2016 / Sayı 80, ss.137-150.
Yıldız, Ayşe, “Şücaaddin Baba Velâyetnamesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Şücaaddin Veli Ocağı Özel Sayısı, S.37, Bahar 2006, ss.49-98.
Yılmaz, Hacı, “Bilinmeyen Bir Koyunbaba Menâkıbnâmesi Üzerine”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Ankara, 1999.