Taşa İşlenen Zarâfet Lâle: Cami Tezyînâtında Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme (14-18. Yüzyıllar)

Türk kültüründe çiçeklere duyulan sevginin İslâmiyet öncesi dönemlerden başlayarak günümüze değin hiç kesintiye uğramadan hatta üzerine koyarak ulaştığı görülür. Özellikle 16. yüzyıldan itibaren bu ilginin sadece çiçek merakı ve sevgisinin ötesine geçip başta sanat dalları olmak üzere birçok alanda somutlaşması, günümüze yüklü bir mirasın ulaşmasına vesile olmuştur. Farklı cinsten birçok çiçeğin bu sevgiden payını aldığı muhakkaktır. Ancak bunların arasında lâlenin ayrıcalıklı bir yerinin olduğunu söylemek gerekir. Roma ve Bizans dönemlerinde bilinmeyen lâlenin Anadolu’ya 12. yüzyılda Türklerle beraber girdiği kabul edilir. Türklerin Anadolu öncesindeki kadim kültürlerinin bir parçası olan lâle, bu coğrafyada yaygınlaşmış, sanattan edebiyata birçok alanda vazgeçilmez motiflerden birisi haline gelmiştir. Lâlenin yaygın olarak kullanıldığı alanlardan birisi mimari süslemedir. Lâle Devri’nde çeşme ve sebiller başta olmak üzere sivil eserlerin taş tezyînâtında yaygın bir biçimde kullanılan lâle, camilerinin taş süslemelerinde ne düzeyde yer almıştır. Makalemiz bu sorunun cevabına yönelik ele alınmıştır. Lâle motifinin camilerin taş süslemesinde kullanımını kronolojik bir düzenle verilmiş böylelikle, 18. yüzyıl camilerinin taş tezyînâtında yaygın olarak karşılaşılan lâle motifinin önceki yüzyıllarda kullanım oranı ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Lâle, camii, süsleme, 18. Yüzyıl, Osmanlı Devleti

The Tulip, Elagance in Stone: An Evaluation on Its Usage on Mosque Decoration (14-18. Centuries)

It is observed that the love for flowers in Turkish culture has reached until today, with no interruption, even increasing, starting from pre-Islamic times until today. In particular, the fact that this interest has been embodied in many fields mainly in the branches of art beyond only the curiosity and love of flowers since the 16th century has been instrumental in causing that an extensive legacy has reached today. It is certain that many flowers of different species take their share from this love. However, it must be said that tulip has a special place among them. It is accepted that the tulip, which was not known in the Roman and Byzantine periods, entered Anatolia in the 12th century together with the Turks. Tulip, which is a part of the ancient culture of Turks before Anatolia, has become widespread in this geography and an indispensable pattern in many fields, from art to literature. Architectural decoration is one of the areas where tulip is widely used. Tulip was widely used in the stone decoration of civil works in the Tulip Period. On the other hand, to what extent this motive was used in the stone decoration of mosques. Our article deals with the answer to this question. The use of tulip motive in stone decoration of mosques is given in a chronological order. Thus, the usage rate of tulip motive, which was widely used in the stone decoration of 18th century mosques, in previous centuries was tried to be revealed.

Keywords:

Tulip, mosque, decoration, 18th Century, Ottoman Empire,

PDF

___

Ahmet Cevdet Paşa; Tarih-i Cevdet. 1, ( Haz. Mümin Çevik), Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1972.
Aktepe, Münir; “Ahmed III”. İslam Ansiklopedisi. C.2. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, ss. 34-38.
Aktepe, Münir; “Damad İbrâhim Paşa Devrinde Lâle”. Tarih Dergisi 7, 1953, ss. 85-126.
Aktepe, Münir; “Damad İbrâhim Paşa Devrinde Lâle”. Tarih Dergisi 9, 1954, ss. 23-38.
Aktepe, Münir; “Damad İbrâhim Paşa Devrinde Lâleye Dair Bir Vesika”, Türkiyat Mecmuası 11, 1954, ss. 115-130.
Altınay, Ahmet Refik; Lâle Devri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011.
Aslanapa, Oktay; Osmanlı Devri Mimarîsi, İnkilâp Kitabevi, İstanbul, 2004.
Atak, Erkan; Anadolu Camilerinde Lâle Devri Üslubu, Gece Akademi, Ankara, 2019.
Atak, Erkan; “Kayseri’de Bir Lâle Devri Eseri: Hasinli Camii”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt: 9, Sayı:2, 2014, ss. 43-63.
Ayverdi, Ekrem Hakkı; 18. Asırda Lâle, (Haz. M. Uğur Derman), Kubbealtı Neşriyâtı, İstanbul, 2006.
Bağcı, Serpil vd.; Osmanlı Resim Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul: 2006.
Bâkî; Bâkî Dîvânı, (Haz. Sabahattin Küçük), Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara, ty.
Baş, Gülsen; Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, Basılmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Baytop, Turhan ve Cemal Kurnaz; “Lâle”, İslam Ansiklopedisi. C.27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, ss. 79-81.
Bozkurt, Tolga; Osmanlı Selâtin Cami Mihrapları, Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
Butasım, Nebi; Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Osmanlı Dönemi Mihrapları (1515-1915), Basılmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
Canca Erol, Gülçin; “Üsküdar Ahmediye Külliyesi ve Lâle Devri Mimarisi İçinde Bir Değerlendirme”, Üsküdar Sempozyumu VI 6-9 Kasım 2008, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul, 2009, ss. 191-202.
Çakmakoğlu Kuru, Alev; “Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lâle Motiflerinin Değerlendirmesi Hakkında Bir Deneme”, Belleten 230, 1997, ss. 37-54.
Çok, Beste; Isparta ve İlçeleri Camii Süslemeleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Çoruhlu, Yaşar; Erken Devir Türk Sanatı, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2007.
Dayıgil, Feyzullah; “İstanbul Çinilerine Lâle”, Vakıflar Dergisi 1, 1938, ss. 83-90.
Dayıgil, Feyzullah; “İstanbul Çinilerine Lâle”, Vakıflar Dergisi 2, 1942, ss. 223-232.
Dedeoğlu, Murat; Hatay Cami ve Mescitlerinde Taş Süsleme, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Demiriz, Yıldız; Osmanlı Mimarisinde Süsleme, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979.
Demiriz, Yıldız; Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslûpta Çiçekler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1986.
Demiriz, Yıldız; “Sinan’ın Mimarisinde Bezeme”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, (Ed. Sadi Bayram), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 1988, ss. 465-474.
Denktaş, Mustafa; “Kayseri-Büyük Bürüngüz Köyü’ndeki Türk Anıtları”, Vakıflar Dergisi 27, 1998, ss. 161-190.
Dikmen, Hamit; Seyyid Vehbi ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
Diyarbekirli, Nejat; Hun Sanatı, Milli Eğitim Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1972.
Doğan, Tuncer; Gaziantep Türk-İslam Dönemi Mimari Süslemeleri, Basılmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
Goody, Jack; Çiçeklerin Kültürü, (Çev. Mehmet Beşikçi), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2010.
Gümüş, İlker; Cihanoğlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
Güzel, Gülnaz; Mardin’deki Osmanlı Dönemi Mimari Yapılarında Taş Süsleme, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Kahraman, Seyit Ali; Osmanlı Çiçekleri ve Çiçekçileri, Lale Yayınları, İstanbul, 2014.
Kartal, Ahmet; Klâsik Şiirinde Lâle, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî; Dîvân-ı Kebîr, (Haz. Abdülbâki Gölpınarlı), Remzi Kitapevi, İstanbul, 1957.
Mülayim, Selçuk; “Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi”, Anadolu (Anatolia), 20, 1976, ss. 141-153.
Nedîm; Nedim Divanı, (Haz. Abdülbâki Gölpınarlı), İnkilâp Kitabevi, İstanbul, 1951.
Oral, Bülent; Mimar Koca Sinan’ın İstanbul’daki Camilerinde Minber, Basılmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Ögel, Bahaeddin; İslamiyet Öncesi Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1984.
Özbek, Yıldıray; Erken Osmanlı Mimarisinde Taş Süsleme, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
Özcan Biçer, Şehnaz; Uygur Yazmalarında Sayfa Düzeni, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2010.
Öztuna, Yılmaz; Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi 6, Ötügen Yayınevi, İstanbul, 1978.
Polat, Sibel; İzmir’deki Geç Dönem Osmanlı Camileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Râşid Mehmed Efendi ve Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi; Târîh-i Râşid ve Zeyli 3, (Haz: Abdülkadir Özcan vd.), Klasik Yayınları, İstanbul, 2013.
Söylemez, Duygu İlkhan; Batılılaşma Dönemi İstanbul Cami Cephelerinde Taş Süsleme (1703-1839), Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Şeyhî; Şeyhî Dîvânı, (Haz. Halit Biltekin), Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara, 2018.
Uysal, Ali Osman; “Bolvadin’de Bir Lâle Devri Eseri: Ağılönü Çeşmesi” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 32 (1-2), 1988, ss.33-55.
Ünver, Süheyl; “Türkiye’’de Lâle Tarihi”, Vakıflar Dergisi, 9, 1974, ss. 265-276.
Yenişehirlioğlu, Filiz; “Tekfur Sarayı Çinileri ve Eyüp Çömlekçiliği”, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, (Ed: Gönül Öney-Zehra Çobanlı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, ss. 349-364.
Yetkin, Şerare; Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1972.
http://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=12844