Bizans Dönemi’nde Kentin Dönüşümü: Hamam ve Hamam-Gymnasium Yapılarının Yeniden Kullanımı

Antik Çağ kentlerinde yerleşim karakterinin tanımlanmasında kamu yapıları önemli yere sahiptir. Kentlerin önem ve kapasitesi hamam, hamam-gymnasium, tiyatro ya da agora gibi kamusal yapılar ile birlikte değerlendirilmektedir. Ancak 4. ve 7. yüzyıllar arasında toplumsal yaşamda ve ekonomide görülen değişimler, kamusal yapıların işlevlerinin devamlılığının sonlanmasına neden olmuş, bu durum da yapıların dönüşümlerine ve yeniden kullanımlarına ilişkin sonuçlar doğurmuştur. Bu çalışmanın konusunu oluşturan hamamlar ve hamam-gymnasium kompleksleri, kentlerde halkın yıkanma gereksinimini karşılayan, ayrıca eğitim, spor etkinlikleri ve kültürel gereksinimlerine de cevap veren kentsel birimlerdir. Arkeolojik kanıtlara dayanarak hamamların ve hamam-gymnasium komplekslerinin kentsel işlevlerinin 5.-6. yüzyıllarda değişmeye başladığı gözlenir. Özellikle Hıristiyanlığın yayılmaya başlaması ile birlikte kilisenin ruhsal temizliğe önem verilmesi gerektiğini vurgulaması söz konusu işlevlerin zamanla azalmasına neden olmuştur. Bu çalışmada hamamların ve hamam-gymnasium komplekslerinin Geç Antik Dönem’de başlayan dönüşümünün yanı sıra Bizans Dönemi’ndeki konumu ve kullanımı incelenmiş; Geç Antik ve Bizans kenti morfolojisinin hamam ve hamam-gymnasium komplekslerinin dönüşümü üzerinden analiz edilmesi amaçlanmıştır. İnceleme kapsamında söz konusu yapılarda meydana gelen dönüşümün nasıl oluştuğu ve sonuçta yeni işlevin ne olduğu sorgulanmaktadır. Bu doğrultuda Aizanoi, Amorium, Aphrodisias, Arykanda, Assos, Elaiussa Sebaste, Ephesos, Hierapolis, Miletos, Myra-Andriake, Olympos, Patara, Priene, Rhodiapolis, Sagalassos, Sardes, Side ve Tralleis kentlerinde yer alan hamamların ve hamam-gymnasium komplekslerinin dönüşümleri incelenmiştir. İşlevsel nedenlerle kentte geniş bir alanı kapsayan bu yapılarda özgün işlevini devam ettiren örnekler olduğu gibi, özgün işlevini kaybedip kullanımdan çıktıktan sonraki dönüşümleri, yapının bir bölümünün ya da yapılardan geriye kalan arsanın kullanılması şeklinde gerçekleştirilmiştir. Arkeolojik kazı raporları sonucu hamamların ve hamam-gymnasium komplekslerinin dinsel amaçlı dönüşümün yanı sıra, konut amaçlı, endüstriyel, savunma ve yönetsel amaçlı olarak farklı kullanımlarının olduğu saptanmıştır. Söz konusu yapıların dönüşümünde dinsel örgütlenmenin değişimi başta olmak üzere, kentsel alanın daralması sonucu arsa yetersizliğinin oluşması ve ekonomik hayatın yeni mecralarda gelişmesi gibi etkenlerin rol oynadığı dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Geç Antik Çağ ve Bizans kenti, hamam, hamam-gymnasium kompleksi, dönüşüm

Transformation of the City in the Byzantine Period: Reuse of Bath and Bath-Gymnasium Buildings

Public buildings have an important place in defining the settlement character in ancient cities. The importance and capacity of cities are evaluated together with public buildings such as baths, bath-gymnasium complex, theater or agora. However, the changes in social life and economy between the fourth and seventh centuries caused the end of the functions of public buildings, which resulted in the transformation and reuse of the buildings. The baths and bath-gymnasium complexes, which are the subject of this study, are urban units that meet the bathing needs of the people in the cities and also respond to educational, sports activities and cultural needs. Based on archaeological evidence, it is observed that the urban functions of baths and bath-gymnasium complexes began to change in the fifth-sixth centuries. Especially with the spread of Christianity, the church's emphasis on spiritual cleansing caused the aforementioned functions to decrease over time. In this study, the transformation of baths and bath-gymnasium complexes that started in the Late Antique period, as well as their location and use in the Byzantine Period are examined. Besides, it is aimed to analyze the morphology of Late Antique and Byzantine cities through the transformation of baths and bath-gymnasium complexes. Within the scope of the examination, it is questioned how the transformation occurred in these structures and what the new function is. In this direction, the transformations of the baths and bath-gymnasium complexes in Aizanoi, Amorium, Aphrodisias, Arykanda, Assos, Elaiussa Sebaste, Ephesos, Hierapolis, Miletos, Myra-Andriake, Olympos, Patara, Priene, Rhodiapolis, Sagalassos, Sardes Side and Tralleis are examined. These buildings, which cover a wide area in the city for functional reasons, are the examples that continue their original function, as well as the transformations after they lost their original function and were taken out of use, using a part of the building or the remaining land. As a result of the archaeological excavations, it has been determined that baths and bath-gymnasium complexes have different uses for residential, industrial, defense and administrative purposes, as well as for religious transformation. It is noteworthy that factors such as the change in a religious organization, the inadequacy of land as a result of the narrowing of the urban area and the development of economic life in new environments, played a role in the transformation of these buildings.

Keywords:

Late Antiquity and Byzantine city, bath, bath-gymnasium complex, transformation,

PDF

___

Alanyalı, Hüseyin Sabri; “Side 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri, Çorum, 2013, s. 205-220.
Arslan, Nurettin & Böhlendorf Arslan, Beate; Taşın Hayat Verdiği Kent Assos, (2. Baskı), Homer Kitabevi, İstanbul, 2014.
Arthur, Paul; Bizans ve Türk Dönemi'nde Hierapolis (Pamukkale), (Çev: N. Fırat), Ege Yayınları, İstanbul, 2006.
Atvur, Orhan & Atvur, Ümit; Side, Aksoy Grafik Dizgi Matbaacılık, İstanbul, 1984.
Bayburtluoğlu, Cevdet; Yüksek Kayalığın Yanındaki Yer: Arykanda, Homer Kitabevi, İstanbul, 2003.
Bean, George E.; Eskiçağda Güney Kıyılar, (Çev: İnci Delemen & Sedef Çokay), Arion Yayınları, İstanbul, 1999.
Caggia, Maria Piera; “Sekizgen Hamam”, Phrygia Hierapolisi Yeni Atlası: Kentin ve Nekropolislerin Arkeoloji Haritası, (Ed: Giuseppe Scardozzi), Ege Yayınları, İstanbul, 2015, s. 123.
Ceylan, Burcu; Batı Anadolu Bölgesinde Bulunan Antik Dönem Anıtsal Yapılarından Dönüştürülmüş Bazilika Planlı Kiliseler, Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
Clarke, Joseph Thacher; Bacon, Francis H. & Koldewey, Robert; Expedition of the Archaeological Institute of America, Investigations at Assos, Drawings and Photographs of the Buildings and Objects Discovered during the Excavations of 1881, 1882, 1883, Bernard Quaritch Henry Sotheran & Co., London, 1902-1921.
Çevik, Nevzat; “Rhodiapolis ve Kumluca Sınırlarındaki Diğer Antik Yerleşimler”, Arkeolojisi, Tarihi, Doğası ve Tarımıyla Kumluca Rhodiapolis, (Ed: Nevzat Çelik), Kumluca Belediyesi Yayınları, Antalya, 2008, s. 9-72.
Çevik, Nevzat; Lykia Kitabı, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya, 2015.
Çevik, Nevzat & Bulut, Süleyman; “Andriake Doğu Hamamı: Bölgenin Hamam Mimarlığına Işık Tutan Yeni Bir Örnek”, Adalya, XVII, 2014, s. 221-262.
D’Andria, Francesco; “Hierapolis 2002 Yılı Araştırma ve Kazı Çalışmaları”, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2004, s. 111-122.
D’Andria, Francesco; “Hamam-Kilise”, Phrygia Hierapolisi Yeni Atlası: Kentin ve Nekropolislerin Arkeoloji Haritası, (Ed: Giuseppe Scardozzi), Ege Yayınları, İstanbul, 2015, s. 96-97.
Dalgıç, Örgü & Sokolicek, Alexander; “Aphrodisias”, The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks, (Ed: Philipp Niewöhner), Oxford University Press, New York, 2017, s. 269-279.
Dinç, Rafet; Tralleis, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2003.
Dinç, Rafet & Dede, Erkan; “Tralleis 1999 Kazısı Sonuç Raporu”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 114, 2003, s. 11-24.
Equini Schneider, Eugenia; Doğu ile Batı Arasında Bir Liman Kenti Elaiussa Sebaste, Homer Kitabevi, İstanbul 2008.
Equini Schneider, Eugenia; “Elaiussa Sebaste: 2011-2012 Excavation and Conservation Works”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları, Muğla, 2014, s. 415-427.
Equini Schneider, Eugenia; “Elaiussa Sebaste: 2014 Excavation and Conservation Works”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2016, 479-492.
Erkoç, Serap; “Patara Liman Hamamı: Mimarisi ve Yapı Evrelerine Dair İlk Gözlemler”, Phaselis Disiplinlerarası Akdeniz Araştırmaları Dergisi, 4, 2018, s. 239-258. Fellows, Charles; A Journal Written During an Excursion in Asia Minor, John Murray, London, 1838.
Foss, Clive; Ephesus after Antiquity: A Late Antique, Byzantine and Turkish City, Cambridge University Press, Cambridge, 1979.
Heers, Jacques; Family Clans in the Middle Ages: A Study of Political and Social Structures in Urban Areas, North-Holland Publishing, Amsterdam, 1977.
Işık, Fahri; “Patara 1992”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1995, s. 279-302.
Işık, Fahri; “Patara 1994”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane, Ankara, 1996, s. 159-184.
Işık, Fahri; İşkan, Havva & Çevik, Nevzat; MILIARIUM LYCIAE: Patara Yol Kılavuz Anıtı / Das Wegweisermonument von Patara, Akdeniz Üniversitesi Yayınları, Antalya, 2001.
Kazhdan, Alexander P.; The Oxford Dictionary of Byzantium, (Cilt 1), Oxford University Press, Oxford, 1991.
Koder, Johannes & Ladstätter, Sabine; “Ephesos, 2009”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2011, s. 278-296.
Ladstätter, Sabine; “Bizans Dönemi’nde Ephesos: Büyük Bir Antik Kentin Tarihinde Son Sayfa”, Bizans Dönemi’nde Ephesos, (Ed: Falko Daim & Sabine Ladstätter), Ege Yayınları, İstanbul, 2011, s. 3-28.
Ladstätter, Sabine & Pülz, Andrea; “Ephesus in the Late Roman and Early Byzantine Period: Changes in its Urban Character from the Third to the Seventh Century ad”, The Transition to Late Antiquity, on the Danube and Beyond, (Ed: Andrew Poulter), Oxford University Press, Oxford, 2007, s. 391-433.
Lightfoot, Christopher; “Amorium”, The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks, (Ed: Philipp Niewöhner), Oxford University Press, New York, 2017, s. 333-341.
Lightfoot , Christopher & Lightfoot, Mücahide; Amorium Anadolu'da Bir Bizans Kenti, Homer Kitabevi, İstanbul, 2007.
Mango, Cyril; “Daily Life in Byzantium”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 30, 1981, s. 337-353.
Mergen, Yalçın; Olympos Antik Kenti'nin Orta Çağ Dönemi Dokusu ve Likya Bölgesi Açısından Önemi, Basılmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Moudon, Anne Vernez; “Urban Morphology as an Emerging Interdisciplinary Field”, Urban Morphology, 1, 1997, s. 3-10.
Naumann, Rudolf; “Ausgrabungen In Aizanoi 1983”, VI. Kazı Sonuçları Toplantısı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, İzmir, 1984, s. 379-390.
Niewöhner, Philipp; “Miletus”, The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks, (Ed: Philipp Niewöhner), Oxford University Press, New York, 2017, s. 255-263.
Öztaşkın, Gökçen K. & Öztaşkın, Muradiye; “Antalya-Olympos Mozaikli Yapı”, Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu, Antalya, 2009, s. 329-346.
Poblome, Jeroen; Torun, Ebru; Talloen, Peter; Uytterhoeven, Inge; Hendrik, Uleners; Claeys, Johan; Van Beeumen, Roel; Ercan, Semih & Ekinci, Hacı Ali; “Sagalassos’ta 2014 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2016, s. 83-106.
Pülz, Andrea; “Bizans Dönemi’nde Ephesos’un Görünümü”, Bizans Dönemi’nde Ephesos, (Ed: Falko Daim & Sabine Ladstätter), Ege Yayınları, İstanbul, 2011, s. 47-75.
Raeck, Wulf & Rumscheid, Frank; “Die Arbeiten in Priene im Jahre 2009”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 3, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2011, s. 58-79.
Rumscheid, Frank; Priene: Küçük Asya’nın Pompeisi Rehberi, Ege Yayınları, İstanbul, 2000.
Saradi-Mendelovici, Helen; “The Demise of the Ancient City and the Emergence of the Mediaeval City in the Eastern Roman Empire”, Echos du monde classique: Classical Views, 32 (3), 1988, s. 36-401.
Serdaroğlu, Ümit; Assos Bahramkale, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1995.
Steskal, Martin; “Erken Bizans Döneminde Ephesos'ta Yıkanma ve Hamam Mimarisi”, Bizans Dönemi’nde Ephesos, (Ed: Falko Daim & Sabine Ladstätter), Ege Yayınları, İstanbul, 2011, s. 77-94.
Stroth, Fabian; “Aezani”, The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks, (Ed: Philipp Niewöhner), Oxford University Press, New York, 2017, s. 327-332.
Yazıcı, Erdal; Aphrodisias ve Çevresi, Uranus Yayınevi, İstanbul, 2015.
Yegül, Fikret; The Bath-Gymnasium Complex at Sardis, Harvard University Press, Cambridge, 1986.
Yegül, Fikret; Antik Çağ'da Hamamlar ve Yıkanma, (Çev: Emel Erten), Homer Kitabevi, İstanbul, 2006.
Yılmaz, Salim; Denizli, “Hierapolis (Pamukkale) Antik Kenti Roma Hamamı Sondaj Kazısı ve Temizlik Çalışmaları”, IV. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1994, s. 199-218.