Çarlık Dönemi Rus Azerbaycanı’nda Eğitim

1747’de İran hükümdarı Nadir Şah’ın ölümünden sonra yaşanan taht kavgaları sonucunda Azerbaycan; Derbend, Guba, Bakü, Şamahı, Gence, Karabağ, Talış, Şeki, Nahçivan, Tebriz gibi küçük feodal hanlıklara ve sultanlıklara ayrılmıştır. Bu süre zarfında ülke büyük bir siyasȋ bir parçalanma yaşamıştır. Birbirlerine hâkim olma mücadelesi yürüten bu hanlıklar zamanla zayıfladı. XIX asrın başından itibaren de siyasî kargaşadan yararlanan Rusya’nın egemenliği altına girmeye başlamıştır. 1804’te Gence’de yapılan büyük katliam ve Gence’nin Rusların eline geçmesi, Azerbaycan’da büyük bir infial yarattı. Askeri bakımdan güçlü olan Rusya, yirmi yıl sonra Azerbaycan’ın tamamını ele geçirerek İran topraklarına girdi. 18 Şubat 1828’de Rusya ve İran arasında yapılan Türkmençayı antlaşması gereği Aras nehrinin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Hazar da dâhil olmak üzere Rus kontrolüne geçmiştir. Böylece Rus işgaliyle Kafkasya ve Azerbaycan’da birtakım yenileşme hareketleri görülmeye başladı. Bu yenilikler kültürel sahada da kendini göstermiştir. Fikirlerin özgürce ifade edilmeye başlaması bazı sorgulamaları da beraberinde getirdi. Rus edebiyatında Azerbaycan ve Kafkasya’yla ilgili eserlerin yazılmaya başlaması, yerli ahalinin çocuklarının Rus mekteplerinde okumaya başlaması, Rusça öğrenmenin artması kültürel yenileşmeyi hızlandırmıştır. Diğer taraftan dini eğitim de medreselerde devam etmektedir. Çalışmamız Çarlık Rusya’nın Azerbaycan’a hâkim olduğu 1804-1920 yıllarını esas almaktadır. Bu kapsamda Azerbaycan edebiyatı tarih kaynaklarından-ansiklopedilerden, eserlerden gazetelerden faydalanılmış; çalışmada derleme yöntemi kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı belirtilen dönemde Azerbaycan’daki eğitim anlayışlarını ele almak ve Azerbaycan modernleşmesinde eğitimin önemini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, Eğitim, Çarlık Rusya, Modernleşme, Din

Education in Russian Azerbaijan During The Tsarist Period

After the death of Nadir Shah, the ruler of Iran in 1747, Derbend, Guba, Baku, Shamahi, Gence, Karabagh, Talış, Seki, Nakhchivan, Tabriz and small sultanates. During this time, the country is a big political disintegration. These khanates, which carried out the struggle of dominating each other, weakened over time. From the beginning of the XIX century, Russia began to fall under the sovereignty of benefiting from political turmoil. The great massacre in Gence in 1804 and the passing of Gence to the hands of the Russians created a great uproar in Azerbaijan. Twenty years later, Russia, which was strong in military affairs, seized the whole of Azerbaijan and entered Iranian territory. On 18 February 1828, Azerbaijani lands north of the Aras river for the Turkmenchay treaty between Russia and Iran passed to the Russian control, including the Caspian. Thus, the Russian invasion of the Caucasus and Azerbaijan began to see some reform movements. These innovations have also manifested themselves in the cultural scene. The free expression of ideas brought with it some questions. The beginning of the works of Azerbaijan and Caucasia in Russian literature, the beginning of the children of the native people to study in Russian schools, the increase of Russian learning has accelerated cultural innovation. On the other hand, religious education continues in madrasahs. Our work is based on the years 1804-1920 when Tsarist Russia dominated Azerbaijan. In this context, Azerbaijani literature has benefited from historical sources - from encyclopedias, works from newspapers; compilation method is used. The aim of this study is to discuss the educational approaches in Azerbaijan during the period and to reveal the importance of education in the modernization of Azerbaijan.

Keywords:

Azerbaijan, Education, Tsarist Russia, Modernization, Religion,

PDF

___

Ağayev, R. (2000). Mehmet Emin Resulzade ve Azerbaycan demokratik cumhuriyeti. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, 361-363.
Ahmedov, H. (1985). XIX. Asır Azerbaycan Mektebi, Bakü: Maarif Neşriyatı, s. 16.
Akın, Ü. (2018). Necef Bey Vezirov’un hayatı, sanatı ve eserleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Akın, Ü. (2018). Azerbaycan modernleşmesinde bir öncü Hacı Zeynelabidin Tagiyev. II. Uluslararası Türk Coğrafyası Araştırmaları Sempozyumu, 20-22 Nisan, Antalya.
Akpınar, Y. (1994). Azerî edebiyati araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları. Aslan, B. (2000). I. dünya savaşı esnasında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine kardaş kömeği ve Bakü müslüman cemiyet-i hayriyesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Azerbaycan Edebiyat Tarihi. (1962). Bakü, 129.
Baykara, H. (1966). Azerbaycan yenileşme hareketleri. Ankara: TKAE Yay Caferoğlu, A. (1964). Azerbaycan’da maarif hareketleri. Türk Kültürü, 18,134.
Çelik, D. (1996). XIX ve XX. Yüzyıllarında Azerbaycan. Bilig Bilim ve Kültür Dergisi, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yardım Vakfı, 3, 60-79.
Devlet N. (1985). Rusya Türklerinin milli mücadele tarihi (1905-1917). An-kara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Ekici, Y. (2017). Bolşevik ihtilali’nin ortaya çıkması ve sebepleri. Fırat Ün-iversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(1), 269.
Esedli M. (2007). Ahund Yusuf Ziya Talibzade’nin Türkiye’deki dini, si-yasi ve harbi faaliyetleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VII (1), 67-78.
Hasanlı, C. (1998). Azerbaycan tarihi. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları.
İsmayılov, M. (2014). Azerbaycan tarihi. (Çev. Vefa Kurban) İstanbul: Kültür Sanat Yay..
Kırımlı, H. (1996). Kırım Tatarlarında millî kimlik ve millî hareketler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, s.33
Kodaman, B. (2012). Bolşevik ihtilali ve Türkiye. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, 65-68.
Necef, (1876). Mektubat. Ekinçi. 6 Noyabr, No: 21.
Nerimanov, N. (2004). Seçilmiş eserleri (Düzenleyen Teymur Ahmedov), Bakü: Lider Neşriyat.
Rorlich, Azade-Ayşe. (2000). Volga Tatarları. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 102.
Sadıkov, R. (2010). Şubat devriminden sonra Rusya’da iktidar mücadelesi: Ekim devrimi’ne giden Yol. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 29(48), 101-108.
Süleymanov, M. (1996). Azerbaycan milyoncuları: Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Bakü: Gençlik Neşriyatı.
Süleymanov, M. (1999). Kafkaz İslam Ordusu ve Azerbaycan, Bakı. Swietochowski, T. (1988). Müslüman cemaatten ulusal kimliğe Rus Azer-
baycanı 1905-1920. (Çev. Nuray Mert) Ankara: Bağlam Yayınları. Şükürov, A. (1997). Felsefe. Bakü, s. 193
Talibova, S. (1994). Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaycanskoy Burjuazii, Bakü.
Topçubaşı, A. M. (1901). Kaspi, 23 Senyabr, Bakü S.108.