Gabriele MIETKE

Monumentalisierung christlicher Heiliger in Kilikien in frühbyzantinischer Zeit

Erken Bizans Dönemi’nde kutsal kişilere büyük önem verilmiştir. Bu kişilerin mezarları kiliseler içinde yer almış, yaşadıkları yerler ve rölikleri ikona olarak kabul edilmiştir. İnananlar, Tanrı katındaki bu insanlardan, yaşamlarındaki maddi ve manevi olumsuzlukların yok edilmesini, öldükten sonra da günahlarının affı için kendileriyle Tanrı arasında aracı olmalarını istemişlerdir. Kilikia’daki kutsal kişilerin coğrafi olarak nerelerde saygı gördüklerini ortaya çıkartmak, bölgedeki Erken Bizans Dönemi Hıristiyan halkının yapısını anlamaya katkıda bulunur. Yazılı kaynaklar ve bölgede bulunan yazıtlar, Kilikia’da çok sayıda kutsal kişi olduğunu bize duyurmaktadır. Ancak bunlardan sadece birkaçının kiliselerle bağlantısı kurulabilmektedir. 4. yüzyıl sonu -5. yüzyıl başlarından itibaren hemen hemen her kilisenin bema bölümündeki altarında kutsal kişilere ait rölikler özel kutularında (röliker) yer almıştır. Yazıtları günümüze ulaşmadığı için, bölgedeki yaklaşık 200 kilisenin hangi kutsal kişiler adına yapıldıkları ise anlaşılamamaktadır. Yazılı kaynaklar Azize Thekla dışında diğer kutsal kişilerle bağlantılı dini uygulamalar hakkında çok kısıtlı bilgiler verir. Buna rağmen bazen altarlardaki rölikerler dışında, kutsal kişilere ait mezarlar ve diğer rölikerlerin lokalizasyonunu arkeolojik gözlemlerle sağlamak mümkündür. Kutsal kişiler anonim olmakla birlikte onların adına yapılan kiliselerin incelenmesi sonucunda bunların mezar ve röliklerinin kilise içinde nasıl izole edildiği ya da nasıl yapıyla bütünleştirildiği ve bunların Şükran Ayini ve diğer dini törenlere ne şekilde dâhil edildikleri anlaşılabilmektedir. Bu bağlamda Diokaisareia, Elaiussa- Sebaste ve Korykos örneklerindeki kutsal kişilere ait mezarların incelenmesi, arkeolojik verilerin yazılı kaynakları nasıl tamamladıklarını göstermeleri açısından önemli örneklerdir.

Erken Hıristiyanlık Dönemi’nde Kilikia’da Kutsal Kişilere Gösterilen Saygı

Christian saints played an important role in the Early Byzantine period. Their cults absorbed and thereby neutralized pre-Christian magical practices. Saints’ burials, the places where they had lived, and their relics, which were usually incorporated into church buildings, served, like icons, as a focus for the appeals of citizens and peasants for help in dealing with the trials of everyday life. Communities expected protection, prestige, and economic advantages from them. To explore the topography of saints in Cilicia therefore contributes to understanding a major aspect of Early Byzantine society. Although literary and epigraphical sources document a number of saints venerated in Cilicia, very few can actually be associated by name with existing church architecture. From the late fourth/fifth century onwards, almost every church altar contained saints’ relics, but for most of the more than 200 recorded Cilician churches, the saints remain nameless. A distribution map of all those who can be located reliably provides a far from complete picture. Nonetheless some tentative conclusions can be drawn about their range, distribution and importance. Literary sources offer little information about cult and cultic practices in Cilicia that were associated with saints, except for St. Thecla. But in some cases, the graves of saints or the location of major relics, apart from relics in altars, can be identified solely on the basis of archaeological observations. Although the saints remain anonymous, analysis of these monuments furnishes information about how saints’ graves and relics were isolated, embellished, and integrated into churches and how they were incorporated into cultic practices. Case studies of saints’ graves in Diokaisareia, Sebaste, and Korykos show how the archaeological evidence thus compliments written sources.

___

Acta SS. Anthusae 1893 “Acta SS. Anthusae, Athanasii episcopi, Charismi et Neophyti”, edidit Hermannus Usener, Analecta Bollandiana 12, 5-42. Aydın 2007 Aydın, A., “Silifke Müzesi‘ndeki rölikerler”, Silifke Müzesi Konferansları Kasım 2005 - Nisan 2006 Silifke, 63-70. Bell 1982 Bell, G., The Churches and Monasteries of the Tur ‚Abdin. With an introduction and notes by Marlia Mundell Mango, London. Bröcker 1976 Bröcker, H., Der hl. Thalelaios. Texte und Untersuchungen (Forschungen zur Volkskunde, 48), Münster. Buschhausen 1971 Buschhausen, H., Die spätrömischen Metallscrinia und frühchristlichen Reliquiare, 1. Katalog (Wiener Byzantinistische Studien, 9), Wien. Cooper 1995 Cooper, K., “A Saint in Exile: the early medieval Thecla at Rome and Meriamlik”, Hagiographica 2, 1-23. Dagron 1978 Dagron, G., Vie et miracles de Sainte Thècle. Texte grec, traduction et commentaire (Subsidia Hagiographica, 62), Bruxelles. Dagron - Feissel 1987 Dagron, G. - Feissel, D., Inscriptions de Cilicie. Avec la collaboration de A Hermary, J. Richard et J.-P. Sodini (Travaux et Mémoires du Centre de Recherche d‘Histoire et Civilisation de Byzance, Collège de France, Monographie, 4), Paris. Delehaye 1933 Delehaye, H., Les origines de culte des martyrs, 2. Auflage, Bruxelles. Davis 2001 Davis, St. J., The Cult of Saint Thecla: A Tradition of Women‘s Piety in Late Antiquity, Oxford. Elaiussa Sebaste I Elaiussa Sebaste I. Campagne di scavo 1995-1997. Hrsg. Eugenia Equini Schneider, Roma 1999. Elaiussa Sebaste II Elaiussa Sebaste II. Un porto tra oriente e occidente (Bibliotheca archeologica, 37), Roma 2003. Eyice 1971 Eyice, S., Karadağ (Binbirkilise) ve Karaman çevresinde arkeolojik incelemeler o Recherches archéologiques à Karadağ (Binbirkilise) et dans la région de Karaman, İstanbul. Feissel 1987 Feissel, D., “Bulletin Épigraphique. Inscriptions chrétiennes et byzantines”, Revue des études grècques 100, 347-387. Feld 1989 Feld, O., “Kilikische Ambone”, Istanbuler Mitteilungen 39, 123- 128. Ferrazzoli 2003 Ferrazzoli, A. F., “Tipologia dei reperti ceramici e aspetti delle produzioni e della circolazione dei materiali”, Elaiussa Sebaste II. Un porto tra oriente occidente (Bibliotheca archeologica, 37 Roma), 649-707. Gough 1958 Gough, M. R. E., “A Fifth-Century Silver Reliquary from Isauria”, Byzantinoslavica 19, 244-250, 4 Abb. auf Taf. Grégoire 1933 Grégoire, H., Besprechung von Keil - Wilhelm 1931, Byzantion 5, 753-759. Hagel - Tomaschitz 1998 Hagel, St. - Tomaschitz, K., Repertorium der Westkilikischen Inschriften nach den Scheden der Kleinasiatischen Kommission der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (Denkschriften der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch- Historische Klasse, 265. TAM Ergänzungsband, Kommission für Kleinasiatische Epigraphik und Ägäische Altertumskunde, Abteilung für kleinasiatische Epigraphik, 22), Wien. Halkin 1912 Halkin, F., “Saints de Thrace et de Mésie”, Analecta Bollandiana 31, 161-300. Halkin 1953 Halkin, F., “Inscriptions grecques relatives à l‘hagiographie. IX. L‘Asie Mineure”, Analecta Bollandiana 71, 74-99; 326-358. Hellenkemper - Hild 1986 Hellenkemper, H. - Hild, F., Neue Forschungen in Kilikien (Österreichische Akademie der Wissenschaften. Phililosophisch- Historische Klasse, Denkschriften, 186. Veröffentlichungen der Kommission für die Tabula Imperii Byzantini, 4), Wien. Herzfeld - Guyer 1930 Herzfeld, E. - Guyer, S., Meriamlik und Korykos. Zwei christliche Ruinenstätten des rauhen Kilikiens (Monumenta Asiae Minoris Antiqua, 2), Manchester. Hicks 1891 Hicks, E. L., “Inscriptions from Western Cilicia”, Journal of Hellenic Studies 12, 225-273. Hild - Hellenkemper – Hellenkemper-Salies 1984-1989 Hild, F. - Hellenkemper, H. - Hellenkemper-Salies, G., “Kommagene - Kilikien - Isaurien”, Reallexikon zur Byzantinischen Kunst 4 Stuttgart, Spalte 182-356. Hild - Hellenkemper 1990 Hild, F. - Hellenkemper, H., Kilikien und Isaurien. Österreichische Akademie der Wissenschaften, philosophisch-historische Klasse, Denkschriften, 215 (Tabula Imperii Byzantini, 5), Wien. Hellenkemper 1995 Hellenkemper, H., “Die Kirche im Tempel. Zeustempel und Paulusbasilika in Seleukeia am Kalykadnos”, Orbis romanus christianusque ab Diocletiani aetate usque ad Heraclium. Travaux sur l’Antiquité Tardive rassemblés autour des recherches de Noël Duval, 191-203. Hill 1985 Hill, St., “Matronianus, Comes Isauriae. An Inscription from an Early Byzantine Basilica at Yanikhan, Rough Cilicia”, Anatolian Studies 35, 93-97; Taf.12-13. Hill 1996 Hill, St., The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria (Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs, 1), Aldershot, Hampshire & Brookfield, Vermont. Janin 1969 Janin, R., La géographie ecclésiastique de l’empire byzantin, première partie. Le siège de Constantinople et le patriacat oecuménique, tome 3. Les églises et les monastères, 2. Auflage, Paris. Johnson 2006 Johnson, Sc. F., The Life and Miracles of Thekla. A Literary Study (Hellenic Studies Series, 13), Cambridge, Massachusetts, London. Keil - Wilhelm 1931 Keil, J. - Wilhelm, A., Denkmäler aus dem Rauhen Kilikien. Mit Unterstützung der Kleinasiatischen Kommission der Wiener Akademie der Wissenschaften und des Österreichischen Archäologischen Institutes und mit Beiträgen von E. Herzfeld und R. Heberdey (Monumenta Asiae Minoris Antiqua, 3), Manchester. Koch 2007 Koch, G., “Das Heiligtum des Hg. Theodoros bei Holmoi (Isauria) Wiedergefunden!”, Adalya 10, 259-264. Lackner 1972 Lackner, W., “Eine unedierte griechische Passion der kilikischen Märtyrerin Domnina”, Analecta Bollandiana 90, 241-259. Lange 1964 Lange, R., Die byzantinische Reliefikone (Beiträge zur Kunst des christlichen Ostens, 1), Recklinghausen. Leibbrand 1990 Leibbrand, J., “Thekla von Ikonium”, Lexikon der christlichen Ikonographie 8, 431-436. Maraval 1985 Maraval, P., Lieux Saints et Pélerinages d’Orient. Histoire et géographie des origines à la conquête arabe, Paris. Mietke 1999 Mietke, G., “Die Apostelkirche von Anazarbos und Syrien”, Olba 2, 227-239. Mietke 2003 Mietke, G., “Osservazioni sulla basilica paleobizantina”, Elaiussa Sebaste II. Un porto tra oriente e occidente (Bibliotheca archeologica, 37 Roma), 219-223. Nauerth - Warns 1981 Nauerth, Cl. - Warns, R., Thekla. Ihre Bilder in der frühchristlichen Kunst (Göttinger Orientforschungen, Reihe 2, Band 3), Wiesbaden. Nauerth 1982 Nauerth, Cl., “Nachlese von Thekla-Darstellungen”, Studien zur spätantiken und frühchristlichen Kunst und Kultur des Orients. Hrsg. Guntram Koch (Göttinger Orientforschungen Reihe 2, Band 6 Wiesbaden), 14-18. Ramsay - Bell 1909 Ramsay, W. M. - Bell, G. L., The Thousand and One Churches, London. Sayar 2000 a Sayar, M. H., Die Inschriften von Anazarbos und Umgebung. Teil 1. Inschriften aus dem Stadtgebiet und der nächsten Umgebung der Stadt (Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien, 56,1) (Bonn). Sayar 2000 b Sayar, M. H., “Kilikya’da epigrafi ve tarihî coğrafya araştırmaları, 1999”, sonuçları toplantısı 18,1, 275-288. Scharf 1990 Scharf, R., “Die Matroniani - Comites Isauriae”, Epigraphica Anatolica 16, 147-152. Schwark 1970 Schwark, J., Das Martyrium des hl. Kalliopios (Forschungen zur Volkskunde, 44), Münster. Tomaschitz 1998 Tomaschitz, K., Unpublizierte Inschriften Westkilikiens aus dem Nachlaß Terence B. Mitfords (Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Denkschriften, 264. Tituli Asiae Minoris, Ergänzungsband, 21), Wien. Westphalen 2005 Westphalen, St., “Die Monumente aus byzantinischer Zeit”, in: Wannagat, D., “Neue Forschungen in Uzuncaburç 2001-2004. Das Zeus-Olbios-Heiligtum und die Stadt Diokaisareia, mit Beiträgen von Norbert Kramer, Claudia Dorl-Klingenschmid, Stephan Westphalen und Roman Koch”, Archäologischer Anzeiger, 117-165, hier 149-158.