NEVZAT EVRİM ÖNAL

4820

Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e geçişte büyük toprak sahiplerinin sınıfsal rolü ve dönüşümü

Osmanlı İmparatorluğu'nun son yüz yılında yaşanan iktisadi değişimlerin başat faktörü imparatorluğun, kapitalist dünya ekonomisine eskisine göre çok daha sıkı bağlar ile entegre olmasıdır. 19. yüzyılın başından itibaren yoğunlaşan uluslararası ticari ilişkiler bu entegrasyonun ilk adımını oluşturmuş, Avrupa devletlerine verilen demiryolu imtiyazları ve dış kaynaklı borçlanma süreci derinleştirmiştir. Yüzyılın son çeyreğine girildiğinde Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı coğrafyaları, başta ticaret limanları ve bu limanlardan içeri uzanan demiryolu ağları tarafından oluşturulan hinterlantlar olmak üzere, dünya ekonomisine eşitsiz biçimde eklemlenmiş haldedir. Diğer yandan 19. yüzyıl, imparatorluğun bünyesinde sınıfsal çelişkilerin yarattığı gerilimlerin örtülemez hale geldiği bir son dönem niteliğindedir. Bu gerilimlerin en önemlilerinden biri, taşra eşrafı ile saltanat arasındadır. Sened-i İttifak ile saltanat tarafından kabul edilen bu gerilim, 19. yüzyıl boyunca kırsal eşrafın giderek daha geniş iktisadi haklar elde etmesiyle sonuçlanmıştır. Tanzimat ile Aşar vergisinin toplanma biçiminin yerelleşmesi, 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi ile toprakta özel mülkiyetin tanınması gibi önemli idari dönüşümlerin tümü, kırsal eşrafın padişahın otoritesinden görece bağımsız biçimde ilkel servet biriktirme olanaklarını oluşturmuştur. İstanbul’un otoritesi zayıfladıkça yeni zenginleşme fırsatlarına kavuşan, Anadolu coğrafyası Avrupa kapitalizmine eklemlendikçe de yeni ticaret olanakları elde eden kırsal eşraf; bünyesinde büyük toprak sahipleri, Aşar vergisi toplayıcıları, tarımsal ürün tüccarları ve tefecileri bulunduran bir toplumsal kesim haline gelmiş, pek çok örnekte bu roller aynı kişide toplanmaya başlamıştır. Bu sınıfsal yapı, cumhuriyetin kurulma sürecinde iktidarın maddi taşıyıcısı haline gelmiş, böylelikle cumhuriyet burjuvazisinin temellerini oluşturmuştur. Bu açıdan Osmanlı’nın kırsal eşrafı ile cumhuriyetin büyük toprak sahibi arasında güçlü bir süreklilik mevcuttur ve büyük toprak sahiplerinin burjuvalaşma süreci, Türkiye kapitalizminin gelişiminin en önemli unsurlarından birini oluşturmaktadır. Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda yarı bağımsız bir sınıfsal yapı olarak ortaya çıkan ve cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte yönetici sınıfın bel kemiğini oluşturan büyük toprak sahiplerinin bu süreçteki rolü ve bu rol doğrultusunda yaşadığı dönüşümü ele almakta; buradan devamla Türkiye burjuvazisinin kimi özgün sınıfsal özelliklerine ve davranış kalıplarına dair sonuçlara ulaşmaya çalışmaktadır.

The role and transformation of large landowners in the transition From Ottoman Empire To Turkish Republic

The prominent factor in the economic changes that happened in the last century of the Ottoman Empire is deeper integration to the capitalist world economy. From 19th Century, the intensifying trade relationships formed the first step, after which railroad concessions and external borrowing deepened the process. By the end of the century, different parts of the Empire, mainly trading ports and their hinterlands were unequally integrated to the world economy. On the other hand, by the beginning of the 19th century, the tensions created by class contradictions within the Empire could no longer be subdued. The most prominent among these tensions was the one between the provincial elite and the Ottoman rule. This tension, which was recognized regally by the signing of Sened-i İttifak between Ottoman Sultan and the prominent provincial elite (Ayan), resulted in ever-growing material gains for the provincial elite. Administrative transformations like the localization of land tenure system with Ottoman Reform (Tanzimat) and the recognition of private land ownership with Land Code dated 1858 all provided a relative autonomy from Sultan's authority for the rural elite and created opportunities for primitive accumulation. The provincial elite, who found new opportunities for material gain as the Ottoman rule failed transformed into a social stratum that contained large landowners, land tenure collectors, agricultural traders and usurers. In many cases, these roles were joined in single individuals. This class structure became the material base for the new rule, and therefore the bourgeoisie of the Turkish Republic. In this context, there is a strong continuity between the provincial elite of the Ottoman Empire and the large landowners of the Turkish Republic. This article focuses on the social role played by, and the transformation in accordance to that role of Turkish large landowners. From this ground, it will try to reach conclusions about the class features and behavior patterns peculiar to the bourgeoisie of Turkey.
PDF

___

  • AHMAD, F (1971), İttihat ve Terakki (1908-1914), Sander Yayınları, İstanbul.
  • AHMAD, F (2005), Modern Türkiye’nin Oluşumu, 3. Baskı, Kaynak Yayınları, İstanbul.
  • AKDAĞ, M. (1963), Celali İsyanları (1150-1603), DTCF Yayını, Ankara.
  • AKDAĞ, M. (1964), “Celâli İsyanlarında Büyük Kaçgunluk: 1603-1606”, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 11/2-3, 1-50.
  • AKDAĞ, M. (1975), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, Bilgi Yayınevi, Ankara.
  • ANONİM (1932),”Türkiye’de Zirai Kooperatifler”, Kadro, 5, 40-42.
  • ARI, K. (2007), Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), 4. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
  • ATASAGUN, Y.S. (1940), Türkiye’de Zirai Kredi Kooperatifleri 1929-1939, Kenan Basımevi, İstanbul.
  • AVCIOĞLU, D. (1976), Milli Kurtuluş Tarihi - Dördüncü Kitap, 2. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul.
  • ATTİLA AYTEKİN, E. (2009), “Agrarian Relations, Property and Law: An Analysis of the Land Code of 1858 in the Ottoman Empire”, Middle Eastern Studies, 45/6, 935-951.
  • BARKAN, Ö.L. (1980A), “Timar”, Bütün Eserleri, der. A. Nesimi, M. Şahin, A. Özkan, Gözlem Yayınları, İstanbul, ss. 805-872.
  • BARKAN, Ö.L. (1980B), “Malikâne-Divânî Sistemi”, Bütün Eserleri, der. A. Nesimi, M. Şahin, A. Özkan, Gözlem Yayınları, İstanbul, ss. 151-208.
  • BARKAN, Ö.L. (1980C), “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Bütün Eserleri, der. A. Nesimi, M. Şahin, A. Özkan, Gözlem Yayınları, İstanbul, ss. 291-375.
  • BARKAN, Ö.L. (1980D); “‘Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’ ve Türkiye’de Zirai Bir Reformun Ana Meseleleri”, Bütün Eserleri, der. A. Nesimi, M. Şahin, A. Özkan, Gözlem Yayınları, İstanbul, ss. 449-544.
  • BAYRAKÇI, H. (1990), Osmanlı Toprak Sistemi: Miri Hukuk, Marifet Yayınları, İstanbul.
  • BORATAV, K. (2010), Türkiye İktisat Tarihi 1908-2007, 14. Baskı, İmge Yayınları, Ankara.
  • CARR, E.H. (2005), Tarih Nedir?, 8. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
  • CEM, İ. (1986), Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, 9. Baskı, Başaran Matbaası, İstanbul.
  • CERRAHOĞLU, A. (1968), Türkiye’de Sosyalizm, Çığ Yayınları, İstanbul.
  • DİE (1973), Türkiye’de Toplumsal ve ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Ankara.
  • DİE (1997), Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri – 1909, 1913 ve 1914, haz. T. Güran, Ankara.
  • HATİPOĞLU, Ş.R. (1936), Türkiye’de Zirai Buhran, Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü.
  • İLKİN, S. ve TEKELİ, İ. (1988), “Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları (Modernleşme Çabaları)”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), der. Ş. Pamuk ve Z. Toprak, Yurt Yayınları, Ankara, ss. 37-90.
  • İNALCIK, H. (1996A), “Sened-i ittifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyûnu”, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, 2. Baskı, Eren Yayıncılık, İstanbul, ss. 342-359.
  • İNALCIK, H. (1996B), “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, 2. Baskı, Eren Yayıncılık, İstanbul, ss. 361-424.
  • İNALCIK, H. (1998), “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, der. Ç. Keyder ve F. Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, ss. 17-35.
  • İSLAMOĞLU, H. (2009), “Modernities Compared: State Transformations and Constitutions of Property in the Qing and Ottoman Empires”, Shared Histories of Modernity: China, India and the Ottoman Empire, der. H. İslamoğlu ve P.C. Perdue, Routledge, Yeni Delhi, ss. 109-146.
  • KANBOLAT, Y. (1963), Türkiye Ziraatinde Bünye Değişikliği, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, Ankara.
  • KARAÖMERLİOĞLU, A. (2011), Orada Bir Köy Var Uzakta: Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
  • KASABA, R. (1993), Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi – Ondokuzuncu Yüzyıl, Belge Yayınları, İstanbul.
  • KEYDER, Ç. (1993), Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
  • KEYDER, Ç. (1998), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var Mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, der. Ç. Keyder ve F. Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, ss. 1-14.
  • KEYDER, Ç. (1999), Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, 5. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
  • KIRAY, M. (1971), “Türkiye’de Köy ve Köylü Sorunlarına Kalkınma Planlarının Yaklaşımı”, ODTÜ Gelişme Dergisi, 1, ayrıbasım Türk Tarih Kurumu, Ankara.
  • KIRAY, M. ve HINDERINK, J. (1970), Social Stratification as an Obstacle to Development: A Study of Four Turkish Villages, Praeger Publishers, New York.
  • KURMUŞ, O. (2007), Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, 4. Baskı, Yordam Yayınları, İstanbul.
  • KURUÇ, B. (1987), Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi, Bilgi Yayınevi, Ankara.
  • KÜÇÜK, Y. (1997), Türkiye Üzerine Tezler (1908-1998) Cilt 1, 5. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul.
  • NOVIÇEV, A.D. (1979), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleştirilmesi, Onur Yayınları, Ankara.
  • ORTAYLI, İ. (2008A), Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, 2. Baskı, Cedit Neşriyat, Ankara.
  • ORTAYLI, İ. (2008B), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 28. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul.
  • ÖNAL, N.E. (2010), “Türkiye’nin Siyasi ve İktisadi Tarihinde Toprak Reformu Tartışmalarının Rolü”, Memleket Siyaset Yönetim,5(12), 8-20.
  • ÖNDER, İ. (1988), “Cumhuriyet Döneminde Tarım Kesimine Uygulanan Vergi Politikaları”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), der. Ş. Pamuk ve Z. Toprak, Yurt Yayınları, Ankara, ss. 113-134.
  • ÖZKAYA, Y. (1994), Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
  • PAMUK, Ş. (2005), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, 3. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
  • PAMUK, Ş. (2008), Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
  • PAMUK, Ş. (2009), Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, 5. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
  • QUATAERT, D. (1980), “The Commercialization of Agriculture in Ottoman Turkey 1800-1914”, International Journal of Turkish Studies, 1, 38-55.
  • QUATAERT, D. (2008), Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
  • RATHMANN, L. (2001), Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, 3. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul. Resmi Gazete, 19 Haziran 1930, www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1524.pdf (erişim, 27 Şubat 2011).
  • REYHAN, C. (2008), Osmanlı’da Kapitalizmin Kökenleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
  • ROZALIYEV, Y.N. (1978), Türkiye’de Kapitalizmin Gelişmesinin Özellikleri (1923-1960), Onur Yayınları, Ankara.
  • SAZAK, E. (2009), Emin Bey’in Defteri, 2. Baskı, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.
  • SERTEL, S. (1969), Roman Gibi, Ant Yayınları, İstanbul.
  • SİLİER, O. (1981), Türkiye’de Tarımsal Yapının Gelişimi (1923-1938), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
  • TBMM (2010), TBMM Albümü (1920-2010), Cilt 1 (1920-1950), der. S. Yıldırım ve B.K. Zeynel, 2. Baskı, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
  • TEZEL, Y.S. (2000), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, 4. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
  • TİFTİKÇİ, O. (2003), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Burjuvazinin Evrimi, El Yayınevi, İstanbul.
  • TOPRAK, Z. (1988), “Türkiye Tarımı ve Yapısal Gelişmeler (1900-1950)”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), der. Ş. Pamuk ve Z. Toprak, Yurt Yayınları, Ankara, ss. 19-36.
  • TÖKİN, İ.H. (1932), “Türkiye Köy İktisadiyatında Toprak Rantı”, Kadro, 4, 10-14.
  • TÖKİN, İ.H. (1990), Türkiye Köy İktisadiyatı, İletişim Yayınları, İstanbul.
  • TUNAYA, T.Z. (1986A), Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt 2: Mütareke Dönemi, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul.
  • TUNAYA, T.Z. (1986B), Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul.
ODTÜ Gelişme Dergisi-Cover
  • ISSN: 1010-9935
  • Yayın Aralığı: Yılda 3 Sayı
  • Başlangıç: 2018
  • Yayıncı: ODTÜ İİBF
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Impacts of transition from an official Greek viewpoint: the case of the Turkish Muslim minority in Western Thrace-Greece (1923-1933)

Ali HÜSEYİNOĞLU

Giriş: kuş bakışı Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş

MUSTAFA TÜRKEŞ

Elifbâdan alfabeye: iki yazı sisteminde yazıbirim- sesbirim etkileşimi

ÖZGÜR AYDIN

Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e geçişte büyük toprak sahiplerinin sınıfsal rolü ve dönüşümü

NEVZAT EVRİM ÖNAL

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Mirasının “Keşfi”

Zeki ARIKAN

Cumhuriyet duyurulurken geride bırakılamayan bir Kurum: Hilal-i Ahmer Cemiyeti

Seçil Karal AKGÜN