Osmanlı devlet ve vilayet bütçeleri (1840-1913) nasıl okunmalıdır?

Bu makale, Osmanlı kamu maliyesi ve kent tarihi literatüründe, devlet ve vilayet bütçeleri verisi kullanılırken göz ardı edilen teorik ve teknik sorunlara odaklanmıştır. Çalışmanın çıkarımlarına göre, devlet bütçelerinin bileşim ve bütçe tekniği açısından önemli değişimler geçirmesi ve diğer teknik sorunlar/kısıtlar dönemler arası karşılaştırma yapmayı güçleştirmektedir. Bunun yanı sıra, 19. yüzyıl vilayet bütçeleri, devlet bütçelerinin tamamlayıcı bir unsuru konumundadır. Farklı niteliklere sahip olan ve farklı trendler oluşturabilen tahmin, tahakkuk ve gerçekleşmiş gelir-gider verileri, grafik ve ekonometrik analizlerin sonuçlarını değiştirebilecektir. Vilayet bütçe verilerinin yer aldığı İngiliz arşiv kayıtları ve konsolos raporları, vilayet salnamelerine dayanmaları ve eksik bilgi/veri sunmaları sebebiyle, Osmanlı arşiv kayıtlarına kıyasla, bu alan için gerçekte ikincil kaynak niteliğindedir. Son olarak, Osmanlıdaki mali tevzin uygulamaları ile yer-zaman bakımından hazine işlemleri dikkate alınmaksızın, sadece bütçeleri ve/veya kesin hesapları kullanarak mali performans hakkında gerçekçi sonuçlara ulaşmak oldukça zordur.

How to read the Ottoman State and provincial budgets (1840-1913)?

This article focuses on theoretical and technical problems ignored when the data of state and provincial budgets are used in the literature of Ottoman public finance and urban history. The study shows that considerable changes occurred in terms of budget composition and budget technique, and other technical problems/constraints make it harder to compare different periods of Ottoman fiscal history. Additionally, the provincial budgets in 19th century were a component part of the state budgets. The amounts of the estimated, accrued and actualized revenue-expenditure data which have different characteristics and sometimes create different trends will change the results of the graphical and/or econometric analyses. English archival records and consular reports which include Ottoman provincial budget data are considered as secondary sources, compared to Ottoman records, as they are based on the provincial yearbooks and give incomplete information/data. Finally, it is difficult to make realistic inferences about the fiscal performance of the state/province by only using the budgets and/or the actual accounts without considering the intergovernmental fiscal relations and treasury transactions.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)3
A.DVNSNZAM.d (Nizamat Defterleri); Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO); Dâhiliye Nezareti Mektubi (DH.MKT); Dâhiliye Nezareti Tesrii Muamelat Komisyonu-Islahat (DH.TMIK.S); Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d); İrade Dâhiliye (İ.DH); İrade Dosya Usulü (İ.DUİT); İrade Maliye (İ.ML); İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS); İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD); Maliye Kalemi Defterleri (ML.d); Maliye Vâridât Muhasebesi Defterleri (ML.VRD.d); Maliyeden Müdevver Defterler (MAD); Rumeli Müfettişliği -RM- Edirne (TFR.I.ED); RM Selanik (TFRF.I.SL); RM Sadaret (TFR.I.A.); RM Defterleri (TFR.I.d); RM Umum (TFR.I.UM); Sadaret Mektubi Şura-yı Devlet (A.MKT.ŞD); Şura-yı Devlet (ŞD); Yıldız Esas (Y.EE); Yıldız Perakende Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK); YP Maliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ML); YP Umumi (Y.PRK.UM); Yıldız Sadaret Hususi Maruzat (Y.A.HUS); YS Resmî Maruzat (Y.A.RES); Zabtiye Nezareti (ZB).
İngiliz Dışişleri Bakanlığı Arşivleri (The National Archives, Foreign Office - FO)
FO 195/1850, 25 June 1893; FO 195/2030, 6 June 1898; FO 195/2065, 30 October 1899; FO 195/2065, 30 October 1899; FO 195/1838, 3 October 1894.
Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivleri (Archives Du Ministère des Affaires Étrangères, Nouvelle Serie - AE)
AE, Dosya No: 412; 413, 1905-07.
Düsturlar
Tertip 1: C.1, C. 2 ve C. 3; Tertip 2: C. 2 ve C. 5.
Salnameler
1298 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 36, H. 1298 (1880-81), İstanbul.
1292 Edirne Vilayeti Salnamesi, Defa 6, Vilayet Matbaası (VM), H. 1292 (1875-76).
1303 Aydın Vilayeti Salnamesi, Defa 9, VM, R. 1303 (1887-88).
1303 Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa 9, VM, H. 1303 (1885-86).
1303 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, Def'a 13, VM, 1885-86.
1306 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Def'a 17, 1306 Sene-i Maliyesi Martından Muteberdir, VM, 1890-91.
1307 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Def'a 18, 1307 Sene-i Maliyesi Martından Muteberdir, VM, 1891-92.
1311 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 20, VM, H. 1311(1893-94).
1311 Selanik Vilayeti Salnamesi, Defa 12, VM, H. 1311 (1893-94).
1314 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Def'a 23, VM, H.1314 (1896-97).
1315 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Def'a 24, VM, H. 1315 (1897-98).
1316 Bağdat Vilayeti Salnamesi, Defa 14, VM, H. 1316 (1898-99).
1322 Selanik Vilayeti Salnamesi, Def'a 18, VM, H. 1322 (1904-05).
1325 Bağdat Vilayetine Mahsus Salnamedir, Def'a 21, VM, H.1325 (1907-08).
1325 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Def'a 34, VM, H. 1325 (1907-08).
Matbu Eserler
Muharrerat-ı Umumiye Suretleri (1326/1910), Ulum-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, Yıl: 2, C: 3, No: 14-26 (S: 23).
1326 Hazine Hesab-ı Umumisi (1914), Matbaa-i Âmire, İstanbul.
1326 Senelik İhsaiyat-ı Maliye (1913), Vâridât ve Masârifât-ı Umûmiyeyi Muhtevidir, 2. Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet.
1327 Hazine Hesab-ı Umumisi (1917), Matbaa-i Âmire, İstanbul.
1327 İhsaiyat-ı Maliye Mecmuası (1912), 1. Sene, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet.
1327 Senesi Martından Şubatı Gayetine Kadar Hazine-i Celileden Memurin-i Maliyeye Yazılan Muharrerat-ı Umumiye Suretlerini Muhtevi Mecmuadır (1328/1912), Maliye Nezareti, Matbaa-i Osmani, Dersaadet.
1328 Hazine Hesab-ı Umumisi (1918), Matbaa-i Âmire, İstanbul.
1328 İhsaiyat-ı Maliye Mecmuası (1912), 2. Sene, Düyûn-ı Umumiye Matbaası, Dersaadet.
1329 Aylık İhsaiyat-ı Maliye Mecmuası (1913), 3. Sene, 11, Düyûn-ı Umumiye Matbaası,Dersaadet.
Devlet-i Osmaniyenin 1325 Senesine Mahsus Bütçesidir (1325/1909), Maliye Nezareti, Matbaa-i Âmire, İstanbul.
Vilayat-ı Şahanenin 1300 Sene-i Maliyesi Vâridât-ı Umumiyesinin Müfredat Defteridir (1884), Dersaadet.
MİHRAN EFENDİ (1328/1912), Teşkilat-ı Maliye Dersleri, Eds. A. Hikmet ve M. Saadettin, Dersaadet.
MUSTAFA ŞEREF (1329/1913), Hukuk-ı İdare-i Vilayat, Hukuk Matbaası, Dersaadet.
FAZIL, İ. (1332/1916), Bütçe, Hukuk Matbaası, Dersaadet.
Statistical Abstract for the Principal Foreign Countries, in each year from 1860 to 1872 (as far as the particulars can be stated) (1874), First Number, Presented to both Houses of Parliament by Command of Her Majesty, printed by George Edward Eyre ve William Spottiswoode, Londra.
Kitap, Tez ve Dergiler
AKAR, Ş. K. (1998), 1876-1908 Yılları Bütçelerine Göre II. Abdülhamid Dönemi Maliyesi,İ.Ü. SBE Doktora Tezi, No: 8389, İstanbul.
AKAR, Ş. K.(1999), Osmanlı Maliyesinde Bütçe Uygulaması, Yeni Türkiye Yay., Osmanlı 3,İktisat, Ankara, s. 565-570.
AKAR, Ş. K., AL, H. ve BAYRAKTAR, K. (2011), Osmanlı Finans Sisteminde Çağdaşlaşma:Para, Banka ve Borsa Alanında Gelişmeler (1840-1875), İstanbul, TÜBİTAK ProjeNo. 108K571, (Yayın Aşamasında).
AKDOĞAN, A. (2003), Kamu Maliyesi, 9. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara.
AKKUŞ, Y. (2011), Osmanlı Taşra Maliyesinde Reform: Merkez-Taşra Arasındaki İdarî-Malî İlişkiler ve Vilayet Bütçeleri (1864-1913), İ.Ü. SBE Doktora Tezi, İstanbul.
AKSOY, Ş. (1998), Kamu Maliyesi, 3. Baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul.
BARKAN, Ö. L. (1955), "H. 933-934 (M. 1527-28) Malî Yılına Ait bir Bütçe Örneği,İ.Ü.İFM, 15(1-4), s. 278-329.
BÜLBÜL, Y. (1999), Klasik Dönem Osmanlı Muhasebe Sistemi, Dîvân İlmi Araştırmalar,1(6), s. 151-182.
CEZAR, Y. (1985), Tanzimata Doğru Osmanlı Maliyesi, C: 4, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 924-933.
CEZAR, Y.(1984), Tanzimatta Malî Durum, İ.Ü.İFM, 38(3-4), s. 291-342, İstanbul.
ÇAKIR, B. (2006), Geleneksel Dönem Osmanlı Bütçe Gelirleri, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, C: 1, M. Genç ve E. Özvar (der.), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, s. 167-195.
GENÇ, M. (2006), Osmanlı Maliyesinde Mukataa Kavramı, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, C: 1, s. 57-64.
GENÇ, M. ve ÖZVAR, E. (2006), Erken Modern Dönemde Osmanlı Maliyesi, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, C: 1, s. 13-24.
GENÇ, M.(2006), Osmanlı Devletinde Bütçeler: Merkezî Hazinenin Yıllık Muhâsebe Bilançoları, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, C: 2, s. 7-18.
GÜRAN, T. (1989), Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları(1841-1861), TTK Yay., XXV. Dizi-Sa. 8, Ankara.
GÜRAN, T.(2003), Osmanlı Malî İstatistikleri: Bütçeler (1841-1918), DİE Tarihi İstatistikler Dizisi, C. 7, Ankara.
GÜRSAKAL, G. G. (2010), Osmanlı ve Büyük Güçlerin Askeri Harcamalarına Karşılaştırmalı Bir Bakış (1840-1900), Gazi Akademik Bakış, 4(7), s. 115-131.
ISSAWI, C. (1988), The Fertile Crescent, 1800-1914, A Documentary Economic History, Oxford University Press, NY.
MALİYE BAKANLIĞI (2000), İhsaiyat-ı Maliye (Maliye İstatistikleri) 1885-1909, F. Tümer(çev.), Maliye Bakanlığı APK Yay., Ankara.
KARAMAN, K. K. ve PAMUK, Ş. (2010), Ottoman State Finances in European Perspective,1500-1914, The Journal of Economic History, 70(3), s. 593-629.
KILIÇ, S. (2000), Tanzimat Sonrası Osmanlı Vilayet Bütçeleri, A.Ü.DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 31(20), s. 197-202.
KIYOTAKI, K. (2005), Ottoman State Finance: A Study of Fiscal Deficits and Internal Debt in 1859-63, Department of Economic History, LSE, Working Paper No: 90/05, 1-32.
HUT, D. (2006), Musul Vilayetinin İdari, İktisadi ve Sosyal Yapısı (1864-1909), M.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul.
MARUFOĞLU, S. (2010), Osmanlı Taşra Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunları: Musul,Bağdat ve Basra Eyaletleri Örneği, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Osmanlılar III,Sayı. 53, Ankara, 195-214.
MARUFOĞLU, S. (1998), Osmanlı Döneminde Kuzey Irak (1831-1914), Eren Yay., İstanbul.
MCCARTHY, J. (1983), Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of The Empire, State University of New York, NY.
ÖZBAY, R. D. (1992), Ondokuzuncu Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Maliyesi, M.Ü.SBE, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
MARUFOĞLU, S. (1999), Rum Eyaletine Ait H. 1043-44/M. 1634-35 Tarihli Bütçenin Tahlili,Yeni Türkiye Yay., Osmanlı 3, İktisat, G. Eren (der.), Ankara, 150-157.
MARUFOĞLU, S. (2006), Osmanlı Devletinin Bütçe Harcamaları (1509-1788), Osmanlı Maliyesi:Kurumlar ve Bütçeler, C: 1, s. 197-238.
MARUFOĞLU, S.(2009), Finances and Fiscal Structure, Encyclopedia of The Ottoman Empire, G.Ágoston ve B. Masters (der.), Fact on File, NY, s. 217-218.
QUATAERT, D. (2008), Anadoluda Osmanlı Reformu ve Tarım (1876-1908), Çev: N. Ö. Gündoğan ve A. Z. Gündoğan, İşbankası Kültür Yay., 1. Baskı, İstanbul.
PALGRAVE, W. G. (1868), Report on the Provinces of Trebizond, Sivas, Kastemouni and Part of Angora, Foreign and Commonwealth Office Collection, The University of Manchester, s. 1-73.
SAHİLLİOĞLU, H. (1967), Osmanlı İdaresinde Kıbrısın İlk yılı Bütçesi, Belgeler, 4(7/8),s.1-34.
SAHİLLİOĞLU, H.(1968), Sıvış Yılı Buhranları, İ.Ü.İFM, 27(1-2), s. 75-111.
ŞAŞMAZ, M. (2002), İngiliz Konsolosu Stewartın Konya Vilayetine Dair Genel Raporu(1879), Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı. 12, s. 57-97.
ŞENER, A. (2007), Sona Doğru Osmanlı: Osmanlı Ekonomisi ve Maliyesi Üzerine Yazılar,Birleşik Yay., Ankara.
TABAKOĞLU, A. (1985), Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, 1. Baskı, Dergah Yay., İstanbul.
VEFİK, A. (1999), Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı, APK Yay.,No: 1999/352, Ankara.