İsmail EGE, Selahattin POLAT, Efe İZMİRLİ

ÖZDEMİRCİ (ÇİVRİL – DENİZLİ) HAVZASININ MORFOTEKTONİK ÖZELLİKLERİNİN CBS İLE BELİRLENMESİ

Öz ÖZET Anadolu, Alp-Himalaya Kıvrım Kuşağı üzerinde yer alır ve aktif tektoniğin izlerinin çok belirgin olarak gözlenebildiği, oldukça genç tektonik yapılara ve havzalara sahiptir. Fakat bu alanda tektonik jeomorfoloji çalışmaları oldukça yeni sayılacak durumdadır. İyi bir arazi tecrübesi ile çok net olarak gözlemlenen jeomorfolojik özelliklerin sayısal verilerle desteklenmesi, tektonik gelişimin kantitatif olarak ortaya konması, jeomorfoloji çalışmalarını Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojisi ile farklı bir boyuta taşımaktadır. Bu çalışmada Büyük Menderes Grabeni’nin Baklan-Dinar bölümü içerisinde yer alan ve oldukça genç bir oluşuma sahip, Özdemirci Havzası’nın jeomorfolojik özellikleri morfometrik analizlerle tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma alanı yaklaşık olarak 105 km2’lik bir alana sahip olan Özdemirci Havzası’na karşılık gelmektedir. Bu çalışma ile bu alanda jeolojik yapı, tektonizma ve diğer etken ve süreçlerin işlemesi sonucu ortaya çıkan Özdemirci Havzası’nın jeomorfolojik özellikleri kantitatif verilerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada jeomorfometrik indislerden; hipsometrik eğri – hipsometrik integral (Hi), akarsu uzunluk gradyan indeksi (Sl), vadi genişliği, üçgen yüzey (façeta) indeksi (Pf), dağ önü sinüslük oranı (Smf) hesaplanmış; havzanın jeomorfolojik gelişimi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada araştırma alanın 5 m çözünürlüklü Sayısal Yükseklik Modeli (DEM), jeoloji verisi ve aktif fay verisi kullanılmıştır. CBS yazılımlarından ArcGIS 10.5 paket programı tercih edilmiştir. Çalışma sonrasında havzanın gelişimi, şekillenmesi üzerinde fayların, tektonizmanın çok aktif olduğu ve oldukça genç oluşumlu bir havza olduğu ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Tektonik jeomorfoloji, havzalar, morfometrik analizler

PDF

___

Akkiraz, M.S., Akgün, F., Örçen, S., (2010). Çivril doğusunda (Denizli) yüzlek veren Rupeliyen-erken Şattiyen (Oligosen) yaşlı Tokça Formasyonu’nun Paleoekolojisi: Sayısal iklimsel karşılaştırmalar, Türkiye Jeoloji Bülteni, C.53, S.1, 63-95.

Altay, T. ve Dumlupınar, İ., (2013). Dinar (Afyon)-Baklan (Denizli) Kömür Havzalarında Bulunan Killerin Jeolojik ve Mineralojik İncelenmesi, AKÜ FEMÜBİD 13 , 1-10. DOI:10.5578/fmbd.6425

Avcı, V. ve Günek, H., (2015). Uludere Havzası'nın (Bingöl) Jeomorfolojik Özelliklerinin Belirlenmesinde Morfometrik Analizlerin Kullanımı, Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21, 745-766. DOI Numarası:http://dx.doi.org/10.14520/adyusbd.39800

Avcı, V. ve Kıranşan, K., (2017). Darköprü Deresi Havzası'nda (Bingöl) tektonik etkinin morfometrik analizlerle belirlenmesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (48), 270-284. DOI: 10.17719/jisr.2017.1499

Avcı , V., ve Sunkar, M., (2017). Jeomorfik İndislerle Varto Havzası'nda (Muş) Tektonik Aktivitenin Belirlenmesi. Türk Coğrafya Kurumu 75. Kuruluş Yılı Kongresi Tam Metin Bildiriler Kitabı (s. 730 - 742). Ankara: Türk Coğrafya Kurumu.

Biswas, S., Sudhakar, S., Desai, V.R., (1999). Prioritisation of Subwatersheds Based on Morphometric Analysis of Drainage Basin: A Remote Sensing and GIS Approach, Journal of the Indian Society of Remote Sensing, Vol. 27, No.3, p. 155-166. DOI: 10.1007/BF02991569

Bull, W.B., (1978). Geomorphic Tectonic Activity Classes of the South front of the San Gabriel Mountains, California. U.S.

Bull, W.B. and McFadden, L.D., (1977). "Tectonic geomorphology North and south of the Garlock fault, California, in Arid Regions", Proc.Eighth Annual Geomorphology Symposium, 115-138.

Bull W. B., (2007). Tectonic Geomorphology of Mountains: a new approach to paleoseismology (p. 328). Wiley-Blackwell, Oxford

Burbank, D.W., Anderson, R.S., (2012). Tectonic Geomorphology. second ed. Wiley-Blackwell (454 pp.).

Ceylan, M.A., (1998). Baklan-Çivril Havzası ve Yakın Çevresinin Hidrojeomorfolojik Etüdü, , Marmara Üniveritesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 260 p.. İstanbul

Cox, R.T., (1994). Analysis of Drainage-basin Symmetry as a Rapid Technique to Identify Areas of Possible Quaternary Tilt-block Tectonics: an Example from the Mississippi Embayment, Geol. Soc. Am. Bull., 106, 571-581. DOI: 10.1130/0016-7606(1994)106<0571:AODBSA>2.3.CO;2

Cürebal, İ., (2004). Madra Çayı'nın Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:11, 11-24.

Cürebal, İ. ve Erginal, A.E., (2007). Mıhlı Çayı Havzası’nın Jeomorfolojik Özelliklerinin Jeomorfik İndislerle Analizi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 19, 126-135.

Demoulin, A., (2011). Basin and River Profile Morphometry: A New Index With A High Potential for Relative Dating of Tectoni Cup Lift, Geomorphology, 126, 97-107. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2010.10.033

Efe, R., (1994). Biga Yarımadasında Neotektoniğin Jeomorfolojik İzleri. Türk Coğrafya Dergisi, S. 29: 209-242.

Erginal, A.E. ve Cürebal, İ., (2007). Soldere Havzasının jeomorfolojik özelliklerine morfometrik yaklaşım: jeomorfik indisler ile bir uygulama, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17, 203-210.

Fural, Ş. (2018). Acısu Çayı’nın (Serik-Antalya) Drenaj Özelliklerinin Morfometrik Analizi, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 72 Autumn III 2018, p. 541-556. Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7914

Geçen, R. ve Ölmez, İ.,(2017). Beyazçay Havza’sının (Hatay) Jeomorfometrik Analizler İle Değerlendirilmesi, UJES-2017 Bidiriler Kitabı, s.212-221

Göktaş, F., Çakmakoğlu, A., Tarı, E., Sütçü, Y.E., Sarıkaya, H., (1989). Çivril-Çardak Arasının Jeolojisi. MTA Rapor, No:318, İzmir.

Güney, Y., (2018). Çalıdere Havzası'nın (Armutlu Yarımadası, Yalova) Morfotektoniğinin Jeomorfometrik Analizlerle Değerlendirilmesi, Coğrafi Bilimler Dergisi, CBD 16 (2), 259- 271

Gürbüz, A., Boyraz, S. and M. Tariq Ismael, T., (2012). Plio-Quaternary Development of The Baklan–Dinar Graben: İmplications for Cross-Graben Formation in SW Turkey, International Geology Review, Vol. 54, No. 1, January, 33–50, DOI: 10.1080/00206814.2010.496543

Hack, J.T., (1973). Stream-Profile Analysis and Stream-Gradient Index", U.S. Geological Survey Journal of Research. 1, 421- 429.

Harlin, J.M., (1978). Statistical moments of the hypsometric curve and its density function, Journal of the International Association for Mathematical Geology, 10 (1), 59-72.

Karataş, A., (2014). Karasu Çayı Havzasının Hidrografik Planlaması, İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul

Keller, E.A., (1986). Investigation of Active Tectonics: Use of Surficial Earth Processes, In: Washington, D.C. (Ed.), Panel on Active Tectonics. National Academy Press, 136-147.

Keller, E.A. ve Pinter, N., (2002). Active Tectonics, Earthquakes, Uplift and Landscape, Second edition. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey.

Koçyiğit, A., (1984). Güneybatı Türkiye ve Yakın Dolayında Leva İçi Yeni Tektonik Gelişim, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 27 (1), 1-15

Köle, M.M., (2016). Devrez Çayı vadisinin tektonik özelliklerinin morfometrik indisler ile araştırılması, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi, 33, 21-36. http://www.journals.istanbul.edu.tr/iucografya

Mayer, L., (1990). Introduction to Quantitative Geomorphology, Prentice Hall, New Jersey.

Melton, M.A., (1957). An analysis of the relation among elements of climate, surface properties and geomorphology, Tch. Rep. No. 11, Department of Geology, Columbia University, New York.

Moglen, G.E.;Brass, R.L., (1995). The effect of spatial heterogeneities on geomorphic expression in a model of basin evolution, Water Resour. Res., 31, 2613-2623.

Özdemir, H., (2007). Havran Çayı Havzasının (Balıkesir) CBS ve Uzaktan Algılama Yöntemleriyle Taşkın ve Heyelan Risk Analizi. Yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Özdemir, H., (2011). Havza Morfometrisi ve Taşkınlar, Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, No:5, 507-526,

Öztürk, B., (2008). Biga Yarımadasında Asimetrik Havza Gelişimi ve Yapı İlişkisine Bir Örnek: Yapıldak Dere Havzası. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, S. 6-7: 133-149

Öztürk, B. ve Erginal, A.E., (2008). Bayramdere Havzasında (Biga Yarımadası- Çanakkale) Havza Gelişiminin Morfometrik Analizler Ve Jeomorfolojik İndislerle İncelenmesi, Türk Coğrafya Dergisi, 50, 61-68.

Pike, R.J. ve Wilson, S.E., (1971). Elevation Relief Ratio, Hypsometric Integral and Geomorphic Area-Altitude Analysis, Geol. Soc.Am. Bull., 62, 1079-1084.

Philippson, A., (1915). Ergaenzungshefte zu Petermanns Mitteilungen, (Nr. 167, 1910; 172, 1911; 177, 1913; 180, 1914; 183, 1915) Berlin

Reddy, G.P.O., Maji, A.K., Gajbhiye, K.S., (2004). Drainage morphometry and its influence on landform characteristics in basaltic terrain, central India—a remote sensing and GIS approach. Int J Appl. Observ. Geoinf. 6:1–16.

Robertson, A.H.F. and Ustaömer, T. (2004). Tectonice volution of the Intra-Pontide suture zone in the Armutlu Peninsula, NW Turkey, Tectonophysics, 381(1-4), 175-209.

Schumm, S.A., (1956). Evolution of drainage systems and slopes in badlands at Perth Amboy, New Jersey. Geol. Soc. Am. Bul. 67, 597-646.

Simou, E.; Karagkouni, V.; Papantoniou, G. And Nomikou, P. (2013). Morphotectonic analysis of Kozani Basin (Western Macedonia, Greece) , Bulletin of the Geological Society of Greece, XLVII (2), 657-666.

Strahler, A. N., (1952), Hypsometric (area-altitude) Analysis of Erosional Topography, Geological Society of America Bulletin (63), 1117-1142.

Topal, S., (2012). Denizli Havzasındaki Fayların Tektonik Jeomorfolojisi (GB Türkiye), Pamukkale Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış doktora tezi, Denizli.

Topal, S., (2018). Quantitative analysis of relative tectonic activity in the Acıgöl fault, SW Arabian Journal of Geosciences, 11:198, DOI: 10.1007/s12517-018-3545-z

Topuz, M. ve Karabulut, M. (2016). Limonlu ve Alata Havzalarının (Mersin-Erdemli) jeomorfometrik analizi, Turkish Studies, 11 (2), 1231-1250. DOI: 10.7827/TurkishStudies.9165

Turoğlu, H., (1997). İyidere Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım, Türk Coğrafya Dergisi, 32, 355-364.

Uzun, M., (2014). Lale Dere (Yalova) Havzası'nın jeomorfolojik özelliklerinin jeomorfometrik analizlerle incelenmesi, Route Educational and Social Science Journal, 1(3), 72-88.

Western, A. W., Finlayson, B. L., McMahon, T. and A.; O’Neil, I. C. (1997). A Method for Characterizing Longitudinal Irregularity in River Channels, Geomorphology, 21, 39- 51.

Willgoose, G.and Hancock, G. (1998). Revisiting the hypsometric curve as an indicator of form and process in transport-limited catchment, Earth Surf. Proc. Land., 23, 611-623.

Yıldırım, A.ve Karadoğan, S. (2011). Raman Dağları Güneyinde (Dicle Vadisi) Morfometrik ve Morfotektonik Analizler, Dicle Üniv. Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 16, 154-166.

Zeybek, H. İ. (2010). Turhal Ovası (Doğal Ortam Özellikleri). İstanbul: Çantay Yayınları