TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE “BAŞ”

Temel, esas, asıl, ilk gibi birçok anlamı barındıran “baş” kelimesi, dilimize Arapçadan girmiş olan “kafa” kelimesine de karşılık gelmektedir. Çevresindekileri öncelikle olarak sembollerle ve somutlama ilkesi ile anlamlandırmaya çalışan insanoğlu, kendi vücudundan hareketle kozmolojik algısını şekillendirmiş yahut kozmosun kendisindeki yansıma ve benzerlerine dair yorumlar geliştirmiştir. Böylelikle insan, kozmik yapıyı kendisi üzerinden tanımlamış ve “mikro kozmos” olarak literatürde yer bulmuştur. Bu sebeple baş/kafa daima yukarı kat/üst kat/üst âlem ile ilişkilendirilmiş ve kendisine kutsiyet atfedilmiştir. Mitolojik anatomide insanın başı yukarıyı; sırtı ve arkası orta dünyayı; kolları nehirleri ve ağaçları; kanı suları; damarları da ağacın kökünü; ayakları da yerin altını simgelemektedir. Baş, yukarıyı ifade etmenin yanında onunla bağlantılı olan başkan, lider, başlangıç, kaynak, büyük, birinci gibi anlamları da içermektedir ve baş kelimesinin türevleri de kutsiyet bildiren kelimeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer yandan “Başım kurban olsun sana”, “Başım gözüm üstüne” veya “Başımın üzerinde yerin var” şeklinde söylenen sözlerde söyleyen kişi karşıdaki kişiyi/kişileri en kutsal yere layık gördüğünü ifade etmektedir. Bunun yanında Türk inanç ve uygulamalarında bir saçı çeşidi olarak paranın başta çevrilmesi, kişi/kişilere gelebilecek kötülükleri def etme amacına hizmet etmektedir. Türk kültüründe baş ile ilgili bir başka husus ise evlilikle ilişkili geleneklerde kadının başının kapalı olup olmaması veya saçının örgüsünden, evli mi bekâr mı olduğu anlaşılmaktadır. Yine ‘başla’ bağlantılı olan ‘saçın’ büyü malzemesi olarak da kullanılması inançsal açıdan büyük önem taşımaktadır. Ayrıca çalışmamızda yer alan hayvan başı ise, yine başta bulunan Tanrı kutu inancı olması yönünden ele alınmıştır. Çalışmamızda Tanrı kutu inancı, araştırma içerisinde yer alan hayvan başı ile aynı bağlam içinde değerlendirilerek incelenmiştir. Hedef araştırmamızda, başta yer alan yüz, göz, burun, ağız ve kulaktan bağımsız bir şekilde genel olarak ele alınacaktır. Daha çok “baş”ın üst kısmıyla ilişkilendirilecektir. Çünkü ‘baş’ ile ilgili uygulamalar kavramdan türeyen kelime ve kelime gruplarının (deyim, atasözü gibi) kutsallığı, Tanrı’yı ve Tanrı katını gösterme amacı gütmektedir. Ayrıca ‘baş’ sözcüğünün kullanımları bolluk, bereket getirmesi; nazardan, kazadan, beladan ve kötü ruhlardan koruması “baş”ın kültürümüzde önemli bir yer edindiğini göstermektedir. Bu tespitlerden hareketle çalışmamızda baş ve bu kökten türeyen kelimeler, söz gruplarına yüklenen anlamlar kültürel ve inanç temelinde ele alınacak ve Türk halk kültürü içerisindeki işlevleri tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Baş, büyü, mitoloji, gelenek, evlilik, inanç

“HEAD” IN TURKISH FOLK CULTURE

The word “head”, which has many meanings such as basic, essential, original and first, also corresponds to the word “head” which has entered our language from Arabic. Trying to make sense of those around him primarily through symbols and the principle of embodiment, the human being has shaped his cosmological perception by moving from his own body or developed interpretations of the reflection and the like in the cosmos itself. Thus, man defined the cosmic structure through himself and found a place in the literature as” micro-cosmos". For this reason, the head/head was always associated with the upper floor/upper floor/upper realm and was attributed to him with sanctity. In mythological anatomy, man's head represents the top; his back and back represent the middle world; his arms represent rivers and trees; his blood waters; his veins represent the root of the tree; and his feet represent the bottom of the Earth. In addition to expressing the above, the head contains the meanings associated with it such as president, leader, beginning, source, great, first, and the derivatives of the head word also appear as words expressing holiness. On the other hand, in the words “let my head be a sacrifice to you”, “my head is on my eye” or “you have a place on my head”, the person who says that he considers the other person(s) worthy of the most holy place. In addition, the translation of money as a hair type in Turkish beliefs and practices serves the purpose of dispelling the evils that may come to the person/persons. In Turkish culture, the head is another matter, in the traditions associated with marriage, whether the woman's head should be closed or the braid of her hair, whether she is married or single is understood. the use of ‘hair’ which is linked to ‘start’ is also of great importance from a religious point of view. In addition, the head of the animal in our study has been taken into consideration in terms of the belief of the God Box, which is also found in the first place. In our study, the belief in God Box was evaluated in the same context as the animal head in the research. In our target research, the head, face, eye, nose, mouth and ear will be covered in a general manner independent of the first place. It will be more associated with the top of the head. Because the practices related to’ head ' are intended to show the sanctity, God, and the fold of God, of words and groups of words (such as idiom, proverb) derived from the concept. Also the use of the word 'head' brings abundance and abundance; protection from evil eye, accident, trouble and evil spirits shows that the head has taken an important place in our culture. Based on these findings, the words derived from this root and the meanings attached to the words groups will be discussed on the basis of cultural and belief and their functions within Turkish folk culture will be determined.

Keywords:

Head, magic, mythology, tradition, marriage, faith,

PDF

___

KAYNAKÇA Acıpayamlı, Orhan (1963). “Türkiye'de Yağmur Duası”. DTCFD XXI, 1-2, s. l39. Anadol, Cemal (1991). Tarihten Günümüze Kadar Dünyada ve İslâmiyette Halk İnanışları- Büyü (Sihir-Tılsım). İstanbul: Devlet Yayınları. Aça, Mehmet (2017). "Tıva Kahramanlık Destanlarında Düşmanı Saç Örgüsünü Keserek Yok Etme", International Conference: The West of The East, The East of The West. 63-70, Prague/Praha, Czech Republic. Bayat, Fuzuli (2005). Mitolojiye Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik Ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi). Cilt 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Dişi - Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler - İyeler ve Demonoloji). Cilt 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Beydili, Celal (2003). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yayın. Cıbıroğlu, Yıldız (2004). Kadın Saçı-Büyü Ve “Türban". İstanbul: Payel Yayınları. Cıbıroğlu, Yıldız (2000). “Keloğlan’ın ‘Saçsız’ Başı Ve Tanrıçalar”. Evrensel Kültür, 101, 58-61. Çeribaş, Mehmet (2009). “Türk Dünyası Sözlü Anlatılarında Keloğlan-Taz Tipi (Benzerlik ve Farklılıklar), 7. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi. (Hzl.: Recai Çoşkun vd.), 1-12, İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi; Sakarya Üniversitesi S.B.E.; Giresun Üniversitesi. Çeribaş, Mehmet (2011). Kırgız Türklerinin Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. Çeribaş, Mehmet (2019). “Türk Lehçelerinde ‘Aylanayın (Kurban Olayım)’ Sözü Ve Sözün Dil-Kültür İlişkisi Bağlamında Değerlendirilmesi”. Türklük Biliminde Gür Bir Ses Prof. Dr. İsa Özkan’a Armağan. (Edt. İbrahim Dilek - İhsan Kalenderoğlu), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Çoruhlu, Yaşar (2014). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dini ve Edebi Tasavvurlara Göre- Türk Sanatı'nda Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yayınları. Doğan, Levent (2005). “Türk Dilinde Organ Adları Üzerine Bir İnceleme-Ana Ve Ara Temel Kelimeler”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:6 Sayı, 141-163. Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ekmen, Botan Cudi (2018). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Organ Adları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Ergin, Muharrem (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ergun, Pervin (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Ergun, Pervin (2005). “Altay Destanlarında Ve Anadolu Türk Masallarında Tastarakay-Keloğlan”. Milli Folklor Dergisi, 17 (68), 78-84. Eliade, Mircea (2018). Şamanizm. Ankara: İmge Kitabevi. Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları. Gömeç, Saadettin Yağmur (2011). Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Berikan Yayınevi. Harmancı, Meriç (2010). Türk Masallarında Keloğlan Tipi. Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İzmit. İnan, Abdulkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. İnan, Abdulkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm- Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. İnan, Abdulkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kalafat, Yaşar (2006). “Kızıltepe Yöresinin Sofrada Kelle Geleneği ve Türk Halk Kültüründeki Yeri”, Mardin 1. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu, 26-28. Kalafat, Yaşar (2006). Balkanlar'dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları 5-6. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Yaşar (2007). Balkanlar'dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları 7. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Yaşar (2008). “Diyarbakır ve Çevresi Örnekleri İle Halk İnançlarında Tavaf/Dönme”. Osmanlı'dan Cumhuriyete Diyarbakır. (Editörler: Bahaeddin Yediyıldız & Kerstin Tomenendal), Ankara: T.C. Diyarbakır Valiliği Yayınları, 453-463. Kalafat, Yaşar (2009). Halk İnançlarından Mitolojiye – 1. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Yaşar (2012). Türk Kültürlü Halklarda Mitler. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Yaşar (2013). Türk Halk İnanmalarından Hayvan Üslubu'nda Mitolojik Devridayım - 1 -. Ankara: Berikan Yayınevi. Kalafat, Yaşar (2015). Türk Kültürlü Halkların Halk İnançlarında Geçmişten Günümüze Kişioğlu. Ankara: Berikan Yayınevi. Karakurt, Deniz (2011). Türk Söylence Sözlüğü. E-Kitap. Kargı Ölmez, Zuhal (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları. Kılıç, Ayşe Yüksel (2007). Türkmen Türklerinin Sözlü Edebiyatında Hüvdiler (Ninniler), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Lvova, E.L. vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşü Kainat ve Zaman Nesneler Dünyası I. (Çev.: Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları. Lvova, E.L. vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşü İnsan ve Toplum II. (Çev.: Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları. Nurmatov, Mirlanbek (2008). Kırgız Türkçesindeki Deyimler (Aktarma-İnceleme),Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Ocak, Ahmet Yaşar (1992). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ögel, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Örnek, Sadat Veyis (1966). Sivas Ve Çevresinde Hayatin Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Özbek, Metin (2009). “Köşk Höyük (Niğde) Neolitik Köyünde Kil Sıvalı İnsan Başları”. Hacettepe Edebiyat Fakültesi Dergisi, 26 (1), 145-162. Roux, Jean-Paul (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları. Saydam, M. Bilgin (2017). Deli Dumrul’un Bilinci- “Türk-İslam Ruhu” Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi. İstanbul: Metis Yayıncılık. Suleymanova, Gulnara (2018). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Organ İsimleri İle Yapılan Deyimler (Rusça Ve İngilizce İle Karşılaştırmalı Çözümlenmesi), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Şimşek, Esma (2017). “Türk Masallarının Millî Tipi: Keloğlan”. Akra Kültür Sanat Ve Edebiyat Dergisi, 5 (11), 41-57. URL-1: “Baş”. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 12.09.2019). Ünlü, H. Hüseyin (1987). Deyimler ve Kelime Grupları Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.