KAZAN-TATAR TÜRKLERİNİN HALK ANLATILARINDA ÖLÜM

Bilindiği üzere yaşamın en son evresi olan ölümün insan hayatındaki yeri oldukça belirgindir. Kaçınılmazlığı ve bunun getirdiği kabul; bilinmezliği ve bunun getirdiği korkudan dolayı insanlığın en çok anlamaya ve yorumlamaya çalıştığı konulardan biri olmuştur. Ölüm karşısında hissedilen yoksunluk, ölümden kaçma, ölüm sonrasındaki yaşamın belirsizliği, yaşamdan kopmamak için ölüme karşı ölümsüzlük arayışı; ister istemez ölümle ilgili inanışları ve bu inanışların etrafında gelişen uygulamaları da beraberinde getirmiştir. Tüm toplumlarda olduğu gibi Türkler de ölümü anlayıp yorumlamaya çalışmışlardır. Türklerin ruha ve ölüme bakışı ile ölüm etrafında gelişen inanç ve geleneksel uygulamalarını en eski yazılı kaynaklardan bu yana görmek mümkündür. Uzunca bir dönem Rusların dinî ve kültürel baskılarına maruz kalmasına rağmen, kültürlerini korumayı başaran Kazan-Tatar Türklerinde de ölüm, -Türk Dünyası’nda olduğu gibi- oldukça önemli bir yere sahiptir. Halk anlatılarında da yaygın bir tema olup, halkın ölümle ilgili inanışları ve uygulamaları, anlatılara büyük oranda yansımıştır. Söz konusu bu inanış ve uygulamalara özellikle halk anlatılarından destan, efsane ve masallarda çokça rastlamak mümkündür. Bu çalışmanın amacı; Kazan-Tatar Türklerinin ruh ve ölüm ile ilgili inanışlarının ve gelenekte şekillenen uygulamalarının halk anlatılarından destan, efsane ve masal örneklerine nasıl yansıdığını incelemektir.

Anahtar Kelimeler:

Ölüm, Kazan-Tatar Türkleri, halk inanışları, halk uygulamaları, halk anlatıları

DEATH IN THE FOLK NARRATIVES OF KAZAN-TATAR TURKS

It is known that death has a rather evident place in human life being the last phase of life. It has been one of the matters humankind has struggled the most to understand and interpret for its inevitability and the acceptance that comes with it; its obscurity and the fear that comes with it. The feeling of desperation in the face of death, avoiding death, the obscurity the afterlife, and the search for immortality to cling on to life have unavoidably accompanied beliefs about death and the practices that formed around these beliefs. As in all societies, the Turks also attempted to understand and interpret the meaning of death. The way the Turks perceived the soul and the death, and their beliefs and traditional practices formed around death can be seen in the written sources since the earlier times up to the present. As in the Turkic world, death has a rather significant place also for Kazan-Tatar Turks, who managed to preserve their culture although they were subjected to religious and cultural oppression by Russians for a long period. As a widespread theme in the folk narratives, folk beliefs and practices related to death were reflected in the narratives to a large extent. These beliefs and practices at stake can often be seen particularly in epics, legends, and tales that are of folk narratives. This study aims to examine in what way the beliefs of Kazan-Tatar Turks about the death and the soul, and their traditionally shaped practices were reflected on the examples of epics, legends, and tales that are of folk narratives.

Keywords:

Death, Kazan - Tatar Turks, folk beliefs, folk practices, folk narratives,

PDF

___

Aça, M. (1999). “Kazak ve Kırgız Türklerinde Defin Sonrası Bazı Uygulamalar ve Aş Verme (Aş Toyu)”. Millî Folklor, Yıl:11, Sayı: 43, 24-33.
Atnur, G. (2002). Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması. Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Bahar, H. (2015). “Avrasya’da Ölüm ve Türklerde Mezar Kültürü”. Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu-Mehmet Aça-Pervin Ergun, 273-294, Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları.
Bayat, F. (2011). Türk Mitolojik Sistemi 1 (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi). Cilt: 1, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
___________(2012). Türk Mitolojik Sistemi 2 (Kutsal Dişi- Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler- İyeler ve Demonoloji). Cilt: 2, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Bayazitova, F. S. (1995). Tatar Halkının Beyrem Hem Könküreş Yolaları (Ruhi Mirasıbız Hezinesennen). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Biray, N. (2015). “Defin Sonrası Uygulanan Gelenekler”. Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu-Mehmet Aça-Pervin Ergun, 225-268, Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları.
Boratav, P. N. (1999). Yüz Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Camalitdin, L. Ş. (1994). Tatar Halık Ekiyetleré: Tılsımlı Ekiyetler. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
_____________ (1981). Tatar Halık İcatı. Ekiyetler (Öçénçé Kitap), Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Cassirer, E. (2005). Sembolik Formlar Felsefesi II Mitik Düşünme. (çev.: Milay Köktürk), Ankara: Hece Yayınları.
Çetin, Z. Ç. (2007). “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)”. Bilig, Sayı: 43, Güz, 1-32.
_____________(2008). “Tatar Türklerinde Cenaze Merasimleri”. Çukurova Üniversitesi SBE Dergisi, 155-168.
_____________(2009a). Tatar Türklerinin Gelenekleri ve Görenekleri. Ankara: Karadeniz Dergisi Yayınları.
_____________(2009b). “Tatar Folklor ve Halk Edebiyatında Kayın Ağacı”, Turkish Studies, 4/3: 583-601.
Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Durbilmez, B. (2019). Türk Kültür Coğrafyası, Halk Bilimi ve Edebiyat Araştırmaları. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Ehmetova, F. V. (1984). Tatar Halık İcatı-Dastannar. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Ehmetova, F. ve Urmançi F. (2004). Tatar Eposı Dastannar. Kazan: Rannur Neşriyatı.
Ergun, P. (2012). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: AKMB Yayınları.
Ersoy, R. (2002). “Türklerde Ölüm ve Ölü ile İlgili Rit ve Ritüeller”. Milli Folklor, Yaz, Cilt: 7, Yıl:14, Sayı: 54, 86–102.
Gatina, H. ve Yarmi H. (1978). Tatar Halık İcatı, Ekiyetler (İkençé Kitap). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
_____________(1999). Tatar Halık Ekiyetleré. Kazan: Rannur Neşriyatı.
Gıylecitdinov, S. (2000). Tatar Halık Rivayetleré Hem Légéndaları. Kazan: Rannur Kitap Neşriyatı.
Gıylecitdinov, S. ve Mehmutov H. (2001). Bolgar, Kazan Töşmi Téllerden (Rivayetler hem Légéndalar), Éncé Çeçtém-éncé cıyam. Kazan: Megarif Neşriyatı.
Gıylmanov, G. (1996). Tatar Mifları I, Bérénçé Kitap. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
____________(1999). Tatar Mifları II, İkénçé Kitap. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Gömeç, S. Y. (2019). “Eski Türk Dininin Temel Özellikleri”. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 1, Bahar, 84-123.
Görkem, İ. (2001). Türk Edebiyatında Ağıtlar -Çukurova Ağıtları-. İstanbul: Akçağ Yayınları.
Gülensoy, T. (2015). “Eski Türklerde Ölüm, Mezar ve Yas Geleneği”, Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu vd., 183-200, Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları.
Havıland, W. A. vd. (2008). Kültürel Antropoloji. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: TTK Basımevi.
___________(2013). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara. TTK Yayınları.
Kalafat, Y. (2010). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Berikan Yayınları.
_________(2012). Türk Halk İnançlarında Renkler. Ankara: Berikan Yayınları. Karamürsel, A. (2002). “Türklerde Mezar Geleneği”. Türkler, Cilt: 3, 122-128.
Karimova, R. (2016). “Tatar Mitolojisinde İyeler”. Gaziantep University Journal of Social Sciences (http://jss.gantep.edu.tr), 15(3), 881-897.
¬¬¬¬¬__________(2017). Müslüman Tatarlarda ve Kreşinlerde (Hristiyan Tatarlarda) Geçiş Dönemleri (Doğum, evlenme, ölüm). Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
__________(2018). “Kreşinlerde (Hristiyan Tatarlarda) Ölüm ile İlgili Örf, Âdet, Gelenek Ve Ritüeller”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, 195-205, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Kocasavaş, Y. (2002). “Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri”. Türkler, Cilt: 3, 107-121.
Nâsırî, K. (1975). “Kazan Tatarlarınıñ Tormışında İslam Diné Yogıntısınnan Tış Barlıkka Kilgen Işanular hem Goréf-Gadetler”. Saylanma Eserler, İké Tomda, İkénçé Tom, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Ögel, B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş. Cilt: VI, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
___________(2010). Türk Mitolojisi II. TTK, Ankara: Basımevi.
Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Örnek, S. V. (2017). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: BigeSu Yayınları.
Roux, J. P. (1994). Türklerin Moğolların Eski Dini. (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
_____________(1999). Altay Türklerinde Ölüm. (çev.: Aykut Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
_____________(2012). Eski Türk Mitolojisi. (çev.: Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilge Su Yayıncılık.
Seyidoğlu, B. (2015). Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Sümbüllü, Y. Z. (2004). “Eski Türklerde Defin Şekilleri Üzerine Bir İnceleme”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Dergisi, 4 (2), 61-72.
Tanyu, H. (1980). İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Tekin, F. (2019). Kazan Tatarlarının Halk Anlatmalarında Mitolojik Unsurlar. Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
___________(2020). “Kazan-Tatar Türklerinin Halk Anlatılarında ‘Öteki Dünya’lar: Yeraltı, Su Altı, Gökyüzü ve Kara Orman”. Türük Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 20, 320-337.
Tryjarski, E. (2011). Türkler ve Ölüm. (çev.: Hafize Er), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Urmançi, F. (2001). Dastannar. Éncé Çeçtém-éncé cıyam. Kazan: Megarif Neşriyatı:
______________(2002). Tatar Halk İcatı. Kazan: Megarif Neşriyatı.
______________(2007). Tatar Destanları II. (akt.: Vedat Kartalcık, Caner Kerimoğlu), Ankara: TDK Yayınları.
______________(2008). Tatar Mifologiyesé Éntsiklopédik Süzlék I. Kazan: Megarif Neşriyatı.
______________(2009). Tatar Mifologiyesé Éntsiklopédik Süzlék II, Kazan: Megarif Neşriyatı.
______________(2011). Tatar Mifologiyesé Éntsiklopédik Süzlék III, Kazan: Megarif Neşriyatı.
Yılmaz, K. G. (2007). “Hakaslarda Ölüm İle İlgili Gelenekler”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 4, Aralık, 65–87.