Firdevsü'L-İķbāl'de kip ve kiplik kullanımları

Her metin, örtük veya açık, bağlı bulunduğu geleneğin, zamanının ve üreticisinin dünya görüşünden izler taşır. Yazarın kişisel tutumları (yakınlık-uzaklık, sempati-antipati, taraf olma- tarafsızlık, dilek, zorunluluk...) metne kişisel tutum işaretleyicileri aracılığıyla yansıtılır. Arap-Fars tarih yazma geleneğini takip eden Orta Asya tarih yazıcılığı geleneğinin önemli ünlerinden biri olan ve yazımına Şîr Muhammed Mîrâb Mûnis tarafından başlanıp Muhammed Rızâ Âgehî tarafından tamamlanan, son dönem Çağatay Türkçesinin önemli tarih eserlerinden biri olan Firdevsül-İķbāl de gerek geleneğin gerek yazarlarının kişisel tutumlarının izlerini taşımaktadır. Metin üreticisinin iş, olgu, durum karşısındaki kişisel tutumlarını belirleyen dilbilgisi kategorisi kip (mood) ve kiplik (modality) terimleriyle karşılanmaktadır. Tarih metinlerinden ise olabildiğince nesnel bir dil kullanması beklenmektedir. Bu çalışmanın amacı Firdevsül-İķbālde doğum, ölüm, tahta geçme, zafer kazanma, yenilgi gibi durumlarda kullanılan kip ve kiplik ifadeleri tespit etmek, gruplandırmak ve dönemin tarih yazıcılığının öznel-nesnel dil kullanımı hakkında yargılara varmaktır.

Mood and modality in Firdevsü L-İķbāl

Every text, either implicitly or explicitly, carries the traces of world view of its tradition it belongs to, its time, and its producer. Author s personal attitudes (closeness remoteness, sympathy-antipathy, being biased or unbiased, wish and obligation) are reflected to the text via personal attitude signs. Firdevsü l-İķbāl, which is one of the important history works of late period Cagatay Turkish, has been co-written by Şîr Muhammed Mîrâb Mûnis and Muhammed Rızâ Âgehî, the former started writing and later completed it. This work belongs to Central Asian history writing tradition which followed Arabian-Persian history writing tradition. This work carries the traces of both the tradition and authors personal attitudes. Mood and modality refer to the grammatical category that defines speaker s personal attitudes towards work, fact and situation. History texts necessiate the use of an objective language. The aim of this work is to identify and grouping mood and modality in Firdevsü l-İķbāl that are used in situations such as birth, death, reigning, victories and defeats, and reaching conclusions about the use of subjective-objective language of that period s history writing.

PDF

___

ALTUN Ergün, Firdevsül- İkbâl,[1b-100a], (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük), Kocaeli Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi,2011
ASIM, Necip, Firdevsül-İkbâl 1, Türk Derneği, no 2, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, İstanbul 1328
ASLAN DEMİR Sema, Türkçede İsteme Kipliği Semantik-Pragmatik Bir İnceleme, Grafiker Yalınları, Ankara, 2008
BREGEL, Yuri, Notes On The Study of Central Asia, Papers on Inner Asia, no: 28, Indiana University, Bloomington 1996.
CAHEN, Claude, Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı, (Çev. Nejat KAYMAZ), AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı VII/12-13, 1969
CANPOLAT, Mustafa, Çağatay Dili ve Edebiyatı, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara 2002
CORCU, Demet, Zorunluluk Kipliği Belirtisi mAlInın Anlamsal İçyapısı, Dilbilim Araştırmaları 2005,semanticsarchive.net/Archive/zE0ZDQ0N/Maltepe_bildiri.pdf, (Son erişim 17 Temmuz 2012 )
DEMİR Sema -mAlInın Emir ve İstek Bildirme İşlevi Üzerine, International Journal of Central Asian Studies Volume 13, 2009
ECKMANN, János, Çağatay Edebiyatının Son Devri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, S. 234, TDK Yayınları, Ankara 1963
ECKMANN, János, Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç), AkçağYayınları, 3.baskı, Ankara,2003.
ECKMANN, János, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz.: Osman Fikri SERTKAYA, TDK Yayınları, Ankara 2003.
ERASLAN, Kemal, Çağatay Edebiyatı, İslam Ansiklopedisi(TDV), C. 7, İstanbul 1993, s.168- 176.
ERCİLASUN, Ahmet B., Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2004
GERÇEK, Şenel, Orta Asya Türk Tarih Yazıcılığına Genel Bir Bakış, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 14, Konya , 20012 Yaz, Yıl 7 Sayı 14, s.189-197
GERÇEK, Şenel, Firdevsül- İkbâl,[100b-200a], (Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük), Kocaeli Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2011
HALKIN, Léon-E, Tarih Tenkidinin Unsurları , (Çev. Bahaeddin Yediyıldız), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989
İMER, Kamile ve diğerleri, Dilbilim Sözlüğü, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2011
İNAN, Abdülkadir, XIX. Asır Türkistan şair ve tarihçilerinden Şir Mehmet Munis 1778-1828, Azerbaycan Yurt Bilgisi, no 2, S. 13, Bürhaneddin Matbaası, İstanbul, 1933, s.17-20.
KILIÇ Filiz, Kırgız Türkçesinde Algısal Delile Dayalılık, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2005, Cilt 2, Sayı 5
KIRAN Zeynel, Ayşe Kıran Eziler, Dilbilime Giriş, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2006
KOCABAŞ Şakir, İfadelerin Gramatik Ayrımı, Küre Yay. İstanbul, 2002
KÖPRÜLÜ, M. Çağatay Edebiyatı, İslam Ansiklopedisi, C. 3, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Eskişehir 1997, s.270-323.
MUNİROV, K., Munis, Agahî ve Bayanîning Tarihî Asarları, Özbekistan SSR Fanlar Akademiyası Neşriyatı, Taşkent 1960.
ÖLMEZ, Zuhal, Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Simurg Yayınlar, Ankara1996.
PALMER, F.R., Mood and Modality, Cambridge, 2001, Cambridge Unıversıty Press
Shir Muģammad Mírāb Mūnis and Muģammad Rıżā Mírāb Āgahí, Firdaws al-iqbāl:History of Khorezm, (Ed. Yuri Bregel), E. J. Brill, Leiden 1988.
Şîr Muhammed Mîrâb Mûnis ve Muhammed Rızâ Âgehî Firdevsül- İkbâl, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kitaplığı, T 82
TANÇ, Mustafa Munis Hârezmî, Firdevsül-İkbâl, Laçin Yayınları, Kayseri, 2011
TEKCAN, Münevver, Bayram Hanın Türkçe Divanı, Beşir Kitabevi, İstanbul 2007.
TEKİN, Feridun, Muhammed Rıza Agehi (1804-1879), Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 9, Sivas 2000.
UZUN, Leyla Subaşı, Orhun Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Simurg, Ankara, 1995
YILMAZ, Salih, Munis ve Agehinin Firdevs-ül İkbal adlı eserinde geçen Karakalpak Hive Hanlığı münasebetlerine dair kayıtlar,Türk Dünyası Araştırmaları, S. 145, Temmuz- Ağustos 2003, s. 151-188.
YİĞİT, İsmail, Mûnis, İslam Ansiklopedisi (TDV), C. 31, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006,s.147-148.
YİĞİT, İsmail, Mûnis, c. 31, TDVİA, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006