Türk kültür tarihinde “öğüt” ve “ahlâk” kavramının ilişkisine dair pek çok tanık bulunmaktadır. Bu kayıtlar, tarih boyunca yazılmış olan edebî eserlerle de takip edilebilir. Yetkin bir siyasetname ve nasihatname örneği olan Kutadgu Bilig (KB) konuyla ilgili ilk kaynaklardandır. Dönemin devlet anlayışının temelini teşkil eden sosyal ve siyasi ahlâk, eserde ön plana çıkıyor. Manevi kod anlamına gelen “sosyal ahlâk”, devlet tarafın- dan korunup gözetilmeyi ve yüceltilmeyi gerektiriyor. Millete karşı sorumluluğu olan devletten, dar anlamda hükümdardan “siyasi ahlâk” bekleniyor. Sonuç itibarıyla devletin üst kademesinin “akıl” ve “bilgi” sahibi olması gerektiği sık sık tekrarlanıyor. Bu değerler, metinde dört kavramı (adalet, baht, akıl, akıbet) temsil eden şahısların (Kün Togdı, Ay Toldı, Ögdülmiş, Odgurmış) ortak özelliğidir. “Akıl” ve “bilgi”, hükümdarda bulunması gereken temel vasıfların başında geliyor: ked öglüg kerek beg ongarsa işin/bilip başlasa ötrü işler başın (KB, 1989) “İşe bilerek başlamak ve başarıyla tamamlamak için, beyin çok akıllı olması gerek(t)ir.” ay edgü törülüg arıg beg silig/bayat birdi erdem sanga ög bilig (KB, 3112) “Ey âdil, temiz ve halîm bey, Tanrı sana akıl, bilgi ve pek çok faziletler verdi.” Devletin üst düzey memurlarında da aynı vasıflar aranıyor. Akıl (ukuş) ve bilgi (bilig) ile ilgili beyitler, 950 yıl önce Karahanlı devlet geleneğinin liyakat esaslı olduğunun somut belgelerini sunuyor. Akıl, bilgi ve bilgeliğe verilen değer, hükümdar Kün Togdı’nın kendisine müşavir olarak seçtiği vezir Ay Toldı ve vezirin oğlu, bilahare vezir Ögdülmiş’ten de anlaşılıyor. Ay Toldı, bahtı temsil ediyor; tetig “zeki”, ukuşlug “akıllı”, biliglig “bilgili”, yigit “yiğit, cesur”, kılınçı amul “yumuşak huylu”, sözi yumşak “tatlı dilli” bir şahsiyet olarak tasvir ediliyor: bir ay toldı atlıg er erdi tetig/eşitti bu çavıg itindi itig (KB, 462) “Ay Toldı adında zeki bir adam vardı; ki hükümdarın bu şöhretini işitti ve ona gitmek üzere hazırlıklarını yaptı.” yigit erdi oglan kılınçı amul/ukuşlug biliglig hem öglüg köngül (KB, 463) “Sakin tabiatlı, akıllı, bilgili, zeki ve iyi gönüllü genç bir delikanlı idi.” Ögdülmiş, “akıl” kavramının asıl temsilcisidir. Hükümdarın, akıllı ve bilgili danışman tercihi, dönemin devlet geleneğini gözler önüne seriyor: ne edgü turur bu kişike öge/ögi bolsa ötrü atagu öge (KB, 1995) “İnsan için akıl ne iyi şeydir/akıllı insanlara müşavir nazarı ile bakılmalı.” KB’den üç asır önce yazılan Orhun Anıtları’nda Bilge Kağan, Bilge Tunyukuk ile birlikte Bilge Kağan’ın annesi İlbilge Katun da “bilge” unvanını taşıyor. Göktürk Kağanlığı’nın başındaki büyük irade, halkına Sabımın tüketi eşidgil...“Sözlerimi iyi dinleyin...” şeklinde sesleniyor; “ebedî ve müreffeh millet” profili çiziyor. Bu hükümdarâne hitap ve üslup, aslında köklü “öğüt” geleneğine de işare ediyor. Hemen sonraki Uygur kağanları ve üst düzey yöneticileri de bilge “bilge” adını taşıyorlar; Uygurlardan kalan manzum parçalarda “bilgi”nin önemi üzerinde duruluyor. Bütün bu kayıtlar, bilgiye değer veren Türk devlet anlayışının ve terbiyesinin Karahanlılardan önce de var olduğunu, KB’nin bir ilk olmadığını gösteriyor. Eserin, akıl ve bilimle ilgili prensipler ve hükümdar vasıfları bakımından İslam geleneğinin etkisinde kaldığını; ancak büyük ölçüde Türk izleri taşıdığını ortaya koyuyor. Türk-İslam devlet anlayışını temsil eden KB’de yöneten ve yönetilen arasındaki bu ahlâki ilişki, “öğüt” üslubuyla dile getiriliyor. Akıl ve bilgiye dayalı öğüt geleneği, KB’den sonra yazılan eserlerde de (Dîvânu Lugâti’t-Türk, Atebetü’l-hakâyık, Dîvân-ı Hikmet) devam ediyor. Bu gelenek, özellikle Doğu Türklüğü’nün ortak edebî dili Çağatayca ile yazılan eserler (Mahbûbu’l-kulûb) ve sözlü kültür/halk şiiri (Kazakça akın, jıraw ve jırşı “halk şairi”) aracılığıyla Kazak bozkır kültürüne intikal ediyor. Abay Kunanbay’ın proza “mensur” formunda ve nasihat türünde yazdığı Gakliya (< Ar.‘akliyye “akılcılık” Fr. rationalisme) daha sonraki adıyla Kara Sözder [Kara Sözler] (KS) adlı eseriyle yeniden vücut buluyor: Külli adam balasın kor kılatın üş nerse bar. Sonan kaşpak kerek: Aweli-nadandık, ekinşisi-erinşektik, üşinşi-zalımdık dep bilesiñ. (38. söz) “İnsanoğlunu aşağı çeken üç şey var. Onlardan kaçmak gerekir: İlki bilgisizlik, ikincisi tembellik, üçüncüsü zulüm.” Abay’ın, insanı alçaltan vasıfların başında “bilgisizlik” hususuna yer vermesi, KB’deki köklü geleneğin ve anlayışın devamıdır. Bu yazıda Balasagunlu Yûsuf ile Abay Kunanbay’ın “akıl” ve “bilgi” ile ilgili öğütlerinden hareketle bazı ortak kültürel değerler üzerinde duruluyor; bunların yeni nesillere aktarılmasının gerekliliği vurgulanıyor ve bu yolla, millî geleceğin güvence altına alınabileceği sorgulanıyor.

There are many witnesses about the relationship between the concept of “advice” and “moral” in the history of Turkish culture. These records could also be followed through literary works written throughout history. Kutadgu Bilig (KB) an example of competent politics and advice, is the first source on this subject. Social and political morality, which forms the basis of the state understanding of the period, comes to the fore in the text. “Social morality”, which means spiritual code, requires protection and glorification by the state. In this context, “political morality” is expected from the state and, in a narrow sense, the ruler, who has a responsibility towards the nation. As a result, it is frequently repeated that the top management of the state should have “intelligence” and “wisdom”. These values are the characteristic feature of all persons (Kün Togdı, Ay Toldı, Ögdülmiş, Odgurmış) that represent four concepts in the text (justice, fortune, wisdom, and fate). “Mind” and “wisdom” are among the basic qualities that a ruler must have: ked öglüg kerek beg ongarsa işin/bilip başlasa ötrü işler başın (KB, 1989) “The prince requires a good mind if he is to undertake affairs and bring them to a successful end.” ay edgü törülüg arıg beg silig/bayat birdi erdem sanga ög bilig (KB, 3112). “O pure and gentle prince! God gave you wisdom and virtue and favored you with all good things.” The same qualifications are sought in the senior officials of the state. The couplets about mind (ukuş) and wisdom (bilig) are concrete examples that the state tradition of Karakhanid was merit-based 950 years ago. The value given to mind, knowledge, and wisdom is also understood from the vizier Ay Toldı and the son of the vizier Ögdülmiş, whom the ruler Kün Togdı chose as consultants. Ay Toldı, on the one hand, represents fortune; on the other hand, it is depicted as an intelligent (tetig), wise (ukuşlug), knowledgeable (biliglig), brave (yigit), soft-tempered (kılınçı amul), pleasant spoken (sözi yumşak) personality: bir ay toldı atlıg er erdi tetig/eşitti bu çavıg itindi itig (KB, 462) “There was a man of wit named Full Moon/Ay Toldı who, hearing of the king’s fame, resolved to serve him.” yigit erdi oglan kılınçı amul/ukuşlug biliglig hem öglüg köngül (KB, 463) “He was a young man, of quiet demeanor, intelligent, and wise of heart.” Ögdülmiş, is the true representative of the concept of “intellect”. The ruler’s working with a smart and knowledgeable advisor reveals the state tradition of the time: ne edgü turur bu kişike öge/ögi bolsa ötrü atagu öge (KB, 1995) “What a fine thing a good mind is. The man with a good mind (ög) is rightly called ‘Counselor’ (öge).” In the Orkhon Inscriptions written three centuries before KB, Bilge Kagan, his vizier Bilge Tunyukuk and Bilge Kagan’s mother İlbilge Katun were called “bilge/wise” title as well. This willpower over the Göktürk Khaganate draws a profile of an “eternal and prosperous nation” with a ruling address and advice style; Sabımın tüketi eşidgil... “Listen to my words...” Uighur Kagans and senior executives are also called “wise”. In addition, the importance of “wisdom” is emphasized in verse pieces left by the Uighurs. All these records reveal that the Turkish state understanding and education that put emphasis on knowledge existed before the Karakhanids and KB was not the first. KB was influenced by Islamic tradition in terms of principles related to wisdom, science and ruler’s qualifications; however, it bore traces of Turkish values to a great extent. In KB, which represents the Turkish-Islamic state understanding, this moral relationship between the ruler and the ruled is expressed in the style of “advice.” The tradition based on mind and wisdom continued in works written (Dîvânu Lugâti’t-Türk, Atebetü’l-hakâyık, Dîvân-ı Hikmet) after KB. This tradition passes into Kazakh steppe culture, primarily through works (Mahbûbu’l-kulûb) written in Chagatai, the common Central Asian literary language, oral culture/tradition, and folk poetry (Kazakh aqın, jıraw and jırşı “minstrel”) It comes to life again with Abay Kunanbay’s work called Gakliya