İrem ONURSAL AYIRIR

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE KALIP SÖZLER: NEZAKET KURAMI AÇISINDAN EDİMBİLİMSEL BİR DEĞERLENDİRME

Nezaket toplumsal bir davranış biçimidir ve bireylerin toplum içindeki iletişimlerini kolaylaştıran, bu iletişimi sağlıklı bir biçimde sürdürmelerini sağlayan olgular arasında önemli bir yere sahiptir. Evrensel bir olgu olmakla birlikte, toplumların özelliklerine göre farklılık gösteren nezaket kuralları, kişilerin davranışlarına ve dile yansır. Dilde yansımasını bulan nezaket göstergeleri çeşitlidir. Bunların arasında dolaylı ya da doğrudan nezaket değeri taşıyan ifadeler, sözcükler, kalıplaşmış kullanımlar ve kalıp sözler yer alır. Nezaket olgusunun dilsel olarak iletişime yansıma biçimlerini inceleyen birçok çalışma yapılmış ve bu çalışmalar sonucunda “ne- zaket kuramı” ortaya çıkmıştır. Bu kurama göre, iletişimde kişilerin amaçları ve iletişim durumuna göre kulla- nabilecekleri olumlu ve olumsuz nezaket stratejileri tanımlanmıştır. Olumlu nezaket stratejileri konuşan kişinin karşısındakine doğrudan doğruya nazik davranarak “gönlünü hoş etmesi” ve dolayısıyla kendisiyle ilgili de olumlu bir etki bırakması ilkesine dayanmaktadır. Bunu yaparak kişiler “olumlu yüzlerini” korumuş olurlar. Olumsuz nezaket stratejileri ise, kişilerin olumsuz bir etkiye uğrayabilecekleri ya da karşılarındaki kişiyi olum- suz etkileyecek bir söz ya da davranışta bulunmaları kaçınılmaz olan durumlarda, bu etkinin azaltılması ya da yumuşatılması ilkesine dayanmaktadır. Bu da kişilerin “olumsuz yüzlerini” korumalarına yarar. Toplum içinde gelişen çeşitli iletişim durumlarının birçoğu bu stratejilerin bir ya da birkaçını kullanmayı gerektirebilir. Bu incelemenin amacı, ülkemizde çok az sayıda çalışmaya konu olan nezaket kuramını, Türk kültürüne ait, Türkiye Türkçesine yerleşmiş kalıp sözler aracılığıyla ele almaktır. Bu amaçla, nezaket değeri taşıyan kalıp sözlerin hangilerinin olumlu, hangilerinin olumsuz nezaket ifadesi olarak kullanılabilecekleri örnekleriyle sunulmakta ve bu kalıp sözlerin oluşturdukları söz edimleri edimbilimsel açıdan incelenmektedir. Bu çalışma, ülkelerin folklorunda önemli yer tutan nezaket olgusunun dile yansıma biçimlerinden örnekler sunarak bu olguya farklı bir bakış açısı getirmeyi amaçlamaktadır.

Formulaic Expressions in Turkey’s Turkish: A Pragmatics Study According To the Politeness Theory

Politeness is a social behavior that serves to facilitate interactions between individuals and that has an important role in the maintenance and success of communications. Although it is a universal concept, the rules of politeness have specific forms in each society and these forms are reflected in different ways in each language. Among these are the forms of politeness and all other kinds of expressions that are used to express politeness directly or indirectly. The studies on the concept of politeness have led to the conception of a "politeness theory" and the categories of negative and positive strategies have been established. Positive politeness strategies are defined as strategies which are used to maintain the face of communicating individuals by performing acts that are used to express politeness directly without any threat; while negative politeness strategies aim to perform acts of politeness that are used to soften the effects of certain acts that can negatively influence the participants. The various communication situations that are likely to be carried out within the society require generally the use of these two types of strategies. The aim of this study is to treat the theory of politeness and its basic notions according to the formulaic expression of politeness in Turkish, which are a part of the Turkish culture. Following this objective, the formulaic expressions have been studied to define those which can be employed to produce positive and negative politeness strategies. Then, they have been studied from a pragmatics point of view to define their speech act values. This study, therefore, brings a new point of view on one of the important components of the structure of the society which is politeness and its linguistic manifestation in Turkish.

PDF

___

Aksan, Doğan. Anadilimizin Söz Denizinde. Ankara: Bilgi yayınevi, 2002.
Alagözlü, Nuray ve Sevgi Şahin. “Siyasi Söylemde Güç ve Edimsel Dil Kullanımları”. Türkbilig 20 (2010): 12-36.
Avrupa Konseyi. Diller İçin Avrupa Ortak Başvuru Metni: Öğrenim, Öğretim ve Değerlendirme. Frankfurt: Telc, 2013.
Aydemir, Adem. “Divanü Lûgati’t-Türk’e Göre İnsanlar Arasındaki İlişkilerde Nezaket”. Uluslararası Türkçe Edebi- yat Kültür Eğitim Dergisi 3/3 (2014): 14-36.
Berthoud, Anne-Claude ve Bernard Py. Des Linguistes et des enseignants. Maitrise et acquisition des langues secondes. Bern: Peter Lang, 1993.
Birsen, Sercan ve Dilek Bucak. “Edimbilim II: Bilgi değeri, Bilgi Yapısı ve Dilde Kibarlık ve Kabalık”. Açıköğretim Türk Dili ve Edebiyatı Genel Dilbilim II, 2016. 05.10.2017
Brown, Penelope ve Stephen C. Levinson. “Universals in language use: Politeness phenomena”. Goody E. (ed.) Ques- tions and Politeness: Strategies in social interaction. Cambridge: CUP, 1978: 56-289.
_______. Politeness, Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
Bulut, Serdar. “Anadolu Ağızlarında Kullanılan Kalıp Sözler ve Bu Kalıp Sözlerin Kullanım Özellikleri”. Turkish Stu- dies 7/4 (Güz 2012): 1117-1155.
______. “Anadolu Ağızlarında Dini İnançları Yansıtan Kalıp Sözler”. International Journal of Social Sciences 6/1 (Ocak 2013): 435-465.
______. “Türkiye Türkçesi Ağızları ile Kıbrıs Türk Ağızlarında Ortak Kullanılan Kalıp Sözlerden Hayır-Dualar ve Beddualar”. ASOS Journal 4/24 (Mart 2016): 298-308.
Erol, Çiğdem. “Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler Üzerine bir İnceleme”. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2007.
Goffman, Ervin. Interaction Ritual: Essays on face-to-face behavior. New York: Doubleday Anchor, 1967.
Gökdayı, Hürriyet. “Türkçe’de Kalıp Sözler”, Bilig 44 (2008): 89-110.
______.Türkçede Kalıp Sözler. İstanbul: Kriter Yayınevi, 2015.
Kansu Yetkiner, Neslihan. Çeviribilim Edimbilim İlişkisi Üzerine. İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi Yayınları, 2009.
Kasper, Gabriele. “Linguistic Politeness: Current Research Issues”. Journal of Pragmatics 14/2 (1990): 193-218.
Kauffer, Maurice. “Le figement des ‘actes de langage stéréotypés’ en français et en allemand”. Pratiques 159 (2013): 42-54.
Kaya, Doğan. “Dualar ve Beddualar”. Türklük Bilimi Araştırmaları 4 (1997): 99-121. 9.12.2019
Kerbrat-Orecchioni, Catherine. Les Interactions verbales I. Paris: Armand Colin, 1990.
______.Les Interactions verbales II. Paris: Armand Colin, 1992.
______.La Conversation. Paris: Seuil, 1996.
______.Les Actes de langage dans le discours – Théorie et fonctionnement. Paris: éditions Nathan Université, 2001.
______.Le Discours en interaction. Paris: Armand Colin, 2005.
Lakoff, George. The Logic of Politeness; or, Minding your p’s and q’s. Papers from the Ninth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society (1973): 292-305.
Leech, Geoffrey N. (1983). Principles of Pragmatics. Londra: Longman, 1983.
Moirand, Sophie. Enseigner à communiquer en langue étrangère. Paris: Hachette, 1982.
Selçuk, Ayhan. “Sosyal Bir Davranış Biçimi Olarak Dil”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17 (2007): 503-517.
Tannen, Deborah ve Piyale Cömert Öztek. “Formulaic Expressions in Turkish and Greek”. Florian Coulmas (Ed.), Conversational routine. Lahey: Mouton, 37-54. 1981.
Traverso, Véronique. L’Analyse des conversations. Paris: Armand Colin, 2005.
Uçgun, Duygu. “Türkçe ve Türk Kültürü Ders Çalışma Kitaplarının Kalıp Sözler Açısından İncelenmesi”. Internatio- nal Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 1 (2015): 514-533.