ANADOLU KÜLTÜRÜNDE DAMGA/TAMGA/DÖVME: MARDİN ÖRNEĞİ

Eski çağlarda yaşayan insan toplulukları bir nesnenin veya canlının kendilerine ait olduğunu belirlemek için çeşitli işaretler kullanmışlardır. Bu işareti basmaya yarayan araca Damga (Tamga) denilmektedir. Damga, bir işaretin bir soya, bir boya veya bir kişiye ait olduğunu anlamak için çeşitli şekillerde ifade edilmesidir. Bu şekiller yontarak, kazıyarak, keserek, boyayarak, yakarak veya döverek yapılır. Anadolu kültüründe damga ge- niş bir coğrafyada kullanılmıştır. Eski çağlardan günümüze damga Türk kültüründe var olmuş pratiklerdendir. Damga Türk topluluklarında “tamga/damga” olarak adlandırılmıştır. Türk boylarının ve bu boylar içinde yer alan oymakların damgaları ilgi çekici birer işaret veya simge albümü olup, her biri ayrı bir özellik ve anlam taşımaktadır. Türkler damgayı hayvan, eşya ve bayrak üzerine uygulamışlardır. Türk oymaklarında “el ile ya- pılan motif” anlamına gelen “tamga”, “tamka” ve “damga” olarak ifade edilen kelimeler günümüzde şahıs im- zası ve mührü olmasının yanı sıra kamu maliyesi alanında (damga resmi, damga pulu) vergi manasında da kullanılmaktadır. Dövme; is, çivit, öt, kız çocuğu doğurmuş anne sütü, mürekkep, likit, çinko-karbon, nadiren de olsa kullanılan koyun ve inek sütü ile elde edilen karışımın deri altına iğneler ile işlenmesine denir. Dövme, nazardan korunma, tılsım, bereket gibi inanç amaçlı beklentilerin yanında bir topluluğa aidiyet ve güzellik için de yapılmıştır. Anadolu coğrafyasında yaşayan bazı topluluklarda bir geleneğin simgesi hâline gelen dövme o topluluğun dikkat çeken bir işaretidir. Yapılan dövmeler kişilerin bir inanca dayanan bağlılığının, bir gruba olan aidiyetinin veya sosyal kimlik ifadelerinin dışa vuran işaretleridir. Dövme, aşiret ve tarikat gibi kişinin bağlı bulunduğu inanç veya etnik topluluğu belirtmek amacıyla da kullanılmıştır. Türk dilinin en eski yazılı belgeleri olan Orhun Yazıtları’ndaki alfabeyi oluşturan işaretler ve şekiller günümüz maddî kültür ürünlerindeki sembol- ler ile benzer özellikler göstermektedir. Elde edilen sonuçlarda Orhun Yazıtları başta olmak üzere, Özgün Tur- fan Yazmaları, Uyuk Arjan Yazıtları’ndaki işaretler ile Çağatay ve Nogay Türklerine ait paralar üzerindeki şekiller ve Göbeklitepe tapınaklarındaki dikili taşlar üzerindeki sembollerin Mardin yöresinde yapılan dövme- lerdeki bazı işaretlerle benzeştiği görülmüştür. Çalışmada, Anadolu'nun unutulmaya yüz tutmuş bir geleneği olan dövme/damga uygulamalarındaki motifleri araştırılmıştır. Türk tarihine ışık tutan Orhun Yazıtları’nda, Özgün Turfan Yazmaları’nda ve Uyuk Arjan Yazıtları’nda bulunan işaretler ile Mardin yöresinde yapılan dam- galardaki işaret, şekil, motif ve simgelerdeki benzerliklerin tespiti amaçlanmıştır

Stamps/Tattoo in Anatolian Culture: The Case of Mardin

In ancient human communities various signs have been used to determine that an object or creature belonged to them. The instrument used to print this sign is called the Seal, Tamga (Stamp). A stamp is a sign that tries to explain in various ways to understand that it belongs to an ancestry, an ethnic groups, a tribal or a person. It is seen that these shapes were made by chipping, scraping, cutting, painting, burning or especially beating (beat, beat, tattoo). In Anatolian culture, the stamp was used in a wide geography. In Turkish culture the stamp has been continuing from prehistoric ages to the present day. The stamp was called as “tamga/stamp” from Turkish tribes. Stamps of Turkish tribes and tribes are interesting signs or symbol albums, each of which has a distinctive feature. They applied the stamp on animals, goods and flags. In Turkish tribes, the words written in “tamga”, “tamka” and “stamp” forms, which mean “the motif made by hand”, are not only the personal signature and seal, but are also used in the meaning of tax as they are today (stamp picture, stamp stamp). Tattoo; Soot, indigo, herbal essences, breast milk that gave birth to a girl, ink, liquid, battery (zinc-carbon) is used very rarely in the mixture of sheep and cow milk is treated with needles under the skin. Tattoo; has been used for ornamentation, protection from evil eye, talisman, fertility and beauty as well. The tattoo, which has become a symbol of a tradition in some communities living in Anatolian geography, is a remarkable sign of that community. The tattoos show people's faith-based commitment, belonging to a group, or expressions of social identity. The tattoo has been used to indicate the community to which the person is affiliated, such as tribe and sect. The signs and figures that form the alphabet in the “Orkhon Inscriptions”, which are the oldest written documents of the Turkish language today, show similar features with the symbols in today's material culture products. In the results obtained, especially the Orkhon Inscriptions, Özgün Turfan manuscripts and the signs in the Uyuk Arjan Inscriptions and the Turkish Tamgalas on the money of Çağatay and Nogay Turks, the symbols on the obelisks in Göbeklitepe (Şanlıurfa) temples and some signs of the tattoos in the Mardin region show some similarities with these signs. In this study, tattoo / stamp motifs which are the symbols of a forgotten tradition of Anatolia have been investigated. The aim of this study is to identify the similarities between Anatolian and Central Asian tattoos and similar motifs and symbols in tattoos.

PDF

___

Altuncu, Abdullah. “Sümerlerde Tanrı Anlayışı ve Tanrılar Panteonu”. Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 4- Sayı 7 (2014): 118-142.
Alyılmaz, Cengiz. “ Gobi Çölünde ve Altay Dağlarında Kaya Üstü Tasvirler”. Yeni Türkiye Dergisi Sayı 46 Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel S.sı IV (2002): 613-615.
Andaç, Şahin, Özlem. “Gaziantep’te Yaşayan Barak Türkmenleri’nin İnanç, Adet ve Geleneklerinin Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2007.
Arat, R. Reşit. Kutadgu Bilig III. İstanbul: TKAE, İstanbul, 1979.
Başgelen, Nezih.“Nevali Çori/ Veba Vadisi’nden Göbekli Tepe’nin Dilek Ağacına: Klaus Schmidt”. Aktüel Arkeoloji Dergisi 46 (2015): 30-37.
Berkmen, Haluk. Ötzi’nin Dövmeleri, Kadim Diller ve Yazılar. (2019) 6 Mart 2019.
Bilgili, Nuray. Türklerin Kozmik Sembolleri Tamgalar. İstanbul: Hermes Yayınları, 2014.
Bulut, Faik. “Dövme”. Atlas Dergisi 113 (Ağustos 2002): 36-54.
Challaye, Felicien. Dinler Tarihi, (Çev. Samih Tiryakioğlu), İstanbul: Varlık Yayınları, 2007
Bozkurt, Gülnihal."Eski Hukuk Sistemlerinde Kölelik". Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 38/1-4, (1981): 65-106.
Cirlot, J.Eduardo. A Dictionary of Symbols, (translated by Jack Sage) London: Routledge & Kegan Paul Pub- lisher, 1971.
Çağlayandereli, Mustafa. ve Hediye Göker. Anadolu Dövme Sanatı; Tunceli ili örneği. Journal of Human Sci- ences. 13(2) (2016): 2545-2562.
Çetin, N. Güneydoğuda Dövme Kültürü, (2016) 10 Mart, 2019.
Çoruhlu, Yaşar. "Tendeki Desen Dövme". National Geographic Türkiye, İstanbul, (2015):32-53.
Dilçin, Cem. "dağ", "dağlama", "dövün", "döğün", "döğme", "tamga" maddeleri". Yeni Tarama Sözlüğü, An- kara: Türk Dil Kurumu, 1983.
Diyarbekirli, Nejat. Hun Sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları, 1972.
Durmuş, İlhami. "Türk Kültür Çevresinde Dağlama Geleneği", Millî Folklor 95/ 24, (2012).114-121.
Durmuş, İlhami. İskitler (Sakalar). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1983
Etli, Ö. Barış. Göbeklitepe Şamanları ve ürettikleri kozmik semboller. (2015) 15 Mayıs 2019.
Etli, Ö. Barış. Göbeklitepe ve Maya Kozmolojileri arasında benzerlikler. (2016) 15 Mayıs 2019
Esin, Emel. Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
Fırat, Mümtaz. Kaybolan İzler - Güneydoğu’da Geleneksel Dövme ya da Dek ve Dak. İstanbul: YKY yayınları, 2017.
Frahm, Eckart. "Reading the Tablet, the Exta, and the Body: The Herme- neutics of Cuneiform Signs in Baby- lonian and Assyrian Text Com- mentaries and Divinatory Texts", Divination and interpretation of signs in the ancient World (ed. Amar Annus), The Oriental Institute of the University of Chicago Oriental Institute Seminars/ N. 6, Chicago, (2010):93-142.
Gevaryahu,J. Gilad ve Ka'aka Ketovet. "Tattooing Or Branding?", Jewish Bible Quar-terly (Leviticus 19: 28) , N. 38/1, (2010): 13-21.
Görgünay, K. Neriman. Altaylar'dan Tunaboyu'na Türk Dünyası'nda Ortak Yanışlar (Motifler). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
Güleç, H. Makalelerle Mardin, IV Önemli Simalar, Dini Topluluklar, “Mardin’in Kültürel Hayatı ve Yetiştirdiği Ünlü Simalar”, Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, Yayın No: 10, İstanbul, İmak Ofset Basım Yayım San. Tic. Ltd. Şti. 2007
Gülensoy, Tuncer. Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgaları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., 1989.
Halaçoğlu, Yusuf. Damga. İstanbul: Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi, cilt 8. 1993: 454-455.
Hazar, Mehmet. Mardin, Kızıltepe-Bozhöyük Yöresinde Beden İşaretleri, Diyarbakır ve Makalelerle Mardin Cilt III, Mardin Valiliği, İstanbul: İmak Ofset, 2007: 347-365.
İnan, Abdulkadir. “Türk Destanlarına Genel Bir Bakış”, İslam Ansiklopedisi. Cilt 9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 2010: 189-206.
Kalafat, Yaşar. Anadolu aşiretlerinde mitolojik bulgular, Ankara: Berikan Yayınevi, 2012.
Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I, Cilt I. (Çeviren: Besim Atalay), Ankara: TDK yayınları, 1998.
Kaşgarlı Mahmut. Divan-ü Lugat-it Türk, (çev. Serap Tuba Yurteser ve Seçkin Erdi). İstanbul: Kabalcı Yayı- nevi, 2007.
Kaştan, Yüksel ve Yücel Kaştan. Antalya Yöresi Yörüklerinde Av. Online Thematic Journal of Turkic Studies. (2009): 413-433.
Kavrakoğlu, Füsun. Dövme – Tendeki Nakış 4. (2017) 7 Mart 2019.
Kazan, S. Sümerler Mitoloji ve Din. (2015) 29 Mayıs, 2019.
Kurnaz, Senem. “Mardin Midyat’daki Süryanilerin Halkoyunları ve Oyun Müzikleri”. Yayınlanmış yüksek li- sans tezi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, 2009.
Kurt, A. Osman. ve M. Emin Göler. “Anadolu’da İlk Tapınak: Göbeklitepe”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, Cilt 21, Sayı 2, (2017): 1107 – 1138.
Levi-Strauss, Claude. Structural Antropology. Translated from the French by Claire Jacobson & Brooke Grund- fest Schoepf. New York: Basic Books Inc., Publishers, 1963.
Levi-Strauss, Claude. Yapısal Antropoloji. (Fransızcadan çev.: Adnan Kahiloğulları). Ankara: İmge Kitabevi, 2012
Mert, Osman. “Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar”. Atatürk Üniversitesi. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 34 (2007): 233-254.
Mert, Osman. “Öngöt Mezar Külliyesi ve Külliyede Bulunan Damgalar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araş- tırmaları Enstitüsü Dergisi 36 (2008): 281-305.
Öncül, Kürşat. 2012. Kültürümüzde Dövme Geleneği, Kars: Kafkas Üniversitesi Türk Halk Bilimi Uygulama ve Araştırma Yayınları, Kars, s:3-14.
Özcan, S., 2014. Göbekli Tepe Eki Bilim ve Teknik Dergisi, Sayı 560.
Samadelli, M., Melis, M., Miccoli, M., Vigl, E.E., Zink, A.R. 2015. Complete mapping of the tattoos of the 5300-year-old Tyrolean Iceman. Journal of Cultural Heritage 16 (2015) 753–758. https://doi.org/10.1016/j.culher.2014.12.005
Schmidt Klaus. Göbekli Tepe En Eski Tapınağı Yapanlar. trc. Rüstem Aslan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007.
Schmidt, Klaus. Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs. DO: 10.4312dp.37.21. Documenta Praehistorica XXXVII. 2010: 239- 257.
Serdaroğlu, Fatih. Dövme Sanatı (İnsan Derisine Atılan İmza). Kendi yayını, 2007.
Sweatman, B. Martin ve Tsikritsis, Dimitrios. Göbekli tepe’deki semboller astronomik anlamlar mı taşıyor?. Aktüel Arkeoloji Dergisi, (2017) 15 Nisan 2019.
Uğur Çerikan, Fidan, M. Rıza Alanko. Dövme’nin çeşitli dillerdeki etimolojisi ve kısa tarihçesi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(1) 2016: 166-193.
Yalgın, Rıza. Anadolu’da Türk Damgaları. Uludağ’dan Toroslar’a. Bursa, 1943: 47.
Türkmen, Fikret. “Kök-Türk Abidelerinde Milli Kimlik Hassasiyeti”. Millî Folklor, yıl, 25, Sayı 97 (2013): 31- 38.
TDK. Türk Dil Kurumu sözlükleri. (2019) Erişim, 09 Aralık 2019.
Yenipınar, Uysal ve Mehmet Sait Tunç. Güneydoğu Anadolu Geleneksel Dövme Sanatı Beden Yazıtları. İzmir: Etki Yayınları: 2013.