MUHARREM RİTÜELLERİNDE İSLAM ÖNCESİ İNANd İZLERİ: İRAN TÜRKLERİ ÖRNE÷İ

ÖZ Genel kabule göre 11. yüzyıldan itibaren Horasan üzerinden İran coğrafyasına gelen Türkler, İran'da yak- laşık 1000 yıl sürecek siyasi egemenlik kurmuş ve bu 1000 yıllık süre zarfında başta Farslar olmak üzere bölge halklarıyla kültürel etkileşime girmiştir. Bu etkileşimin doğal bir getirisi olarak Fars kültürünün birçok unsu- runda Türklerin Sibirya ve Orta Asya'dan getirdiği eski inançların izleri tezahür etmiştir. Bu bağlamda eski Türk inanç izlerinin görüldüğü kültür unsurlarından biri de İran'daki Muharrem (Kerbela) ritüelleridir. İran'da Muharrem ayında gerçekleştirilen söz konusu ritüeller, İran Türkleri nazarında oldukça önemli bir yere sahiptir. İran Türklerinin Muharrem ayında gerçekleştirdiği ritüeller vasıtasıyla millî kimliklerini korudukları ve kültür- lerini nesilden nesle aktardıkları görülmektedir. İran coğrafyasında Muharrem ritüelleri Türkler ve diğer etnik gruplar tarafından Muharrem ayının ilk on gününde genellikle benzer şekilde düzenlenmekle birlikte ritüeller pratiklerinin etnik gruplara göre farklılaştığı da görülmektedir. Muharrem ritüellerinde Türklerle diğer etnik gruplar arasında benzer pratiklerin varlığının sebebi genel olarak İran toplumunun Şiiliğe mensup olması ve “Zerdüştlük, Mazdekizm ve Maniheizm” gibi dinlerin etkisinin kültürel olarak devam etmesidir. Ancak Türk- lerle diğer etnik gruplar arasındaki pratik farklılıkların Türklerin eski kültürü ve inançlarından yani “atalar kültü, tabiat kültü, Gök Tanrı inancı ve Şamanizm”den kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu çerçevede çalışmanın amacı İran Türklerinin Muharrem ritüellerinin İslam öncesi Türk inançları bağlamında değerlendirilmesidir. Bu doğrultuda çalışmada gözlem ve görüşme yöntemlerinden yararlanılmıştır. İran Türkleri arasında Muharrem ritüellerinde görülen göğse vurma, sırta zincir vurma, Kasım Otağı motifi, kara gömlek giyme, alem kaldırma, Hürr ve kardeşinin kûlah ve kemerlerini çıkarıp boyna asma, kutsal (formel) sayılar ve matem günleri, ölü aşı, kutsal nesnelere bez bağlama, canlı ve cansız adak adama, sofra kültürü, atalar kültü, yaşlılara saygı ve kadın- ların yeri gibi pratikler eski Türk kültürü ve inanç sistemi bakımından değerlendirilmiştir. Çalışmadaki bulgu- lardan hareketle İran'da icra edilen Kerbela matemindeki ritüellerin, Fars ve Arap kültüründen izler taşıdığı kadar Türk kültüründen de izler taşıdığı saptanmıştır. Her ne kadar İranlı araştırmacılar tarafından Muharrem ritüellerinin büyük oranda İslam öncesi Fars inançlarından (örneğin Siyavuş Matemi) oluştuğu ileri sürülse de Kerbela mateminin Türk yas gelenekleriyle gösterdiği benzerlik ortadadır. Saç baş yolmak, vücuda zarar ver- mek, ağıt yakmak gibi ritüellerin temelleri Şamanizm'e kadar uzanmaktadır. Şamanizm'in yanı sıra Muharrem ritüellerinde atalar kültü, tabiat kültü, Gök Tanrı inancı ve Türklerin eski yas gelenekleri kendini göstermektedir. Bu sebeple Muharrem ritüellerini oluşum, gelişim ve icrasını yalnızca eski Fars inançlarına bağlamak doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Nitekim İranî kavimler 1000 yıldan uzun bir zamandır İran coğrafyasında başta Türkler, Moğollar ve Araplar olmak üzere birçok toplulukla iç içe yaşamaktadır. Bunun doğal bir sonucu olarak İran coğrafyasında birçok kültür iç içe geçmiştir.

Traces of Pre-Islamic Belief in Muharram Rituals: The Case of Iranian Turks

From the 11th century onwards, the Turks who came to Iran via Khorasan, established political sover- eignty in Iran, for 1000 years and interacted with the peoples of the region, especially the Persians. As a natural return of this interaction, the traces of the old beliefs of Turks brought with them from Central Asia have been manifested in many elements of Persian culture. In this context, one of the cultural elements in which traces of old Turkish beliefs are seen is the Muharram (Karbala) rituals in Iran. The rituals in Iran, which took place in the month of Muharram, have an important place in the eyes of Iranian Turks. It is seen that the Iranian Turks preserved their national identity and culture through the rituals they performed in Muharram and transmitted them from generation to generation. Rituals that take place in the month of Muharram in Iran, have a consider- ably important place in the eyes of Iran Turks. Although those rituals are generally conducted in a similar way by Turks and other ethnic groups on the first ten days of Muharram, it is also seen rituals may differ by ethnic groups. The reason why there are similar rituals between Turks and other ethnic groups are generally both because Iranian people are member of the Islamic religion of Shia and effects of religions such as “Zoroastri- anism, Mazdakism and Manichaeism” are still and partially alive in culture. However, it has been believed that practical differences between Turks and other ethnic groups derive from old culture and beliefs of Turks, namely, ancestors' cult, the cult of nature, the cult of Gok Tengri and Shamanism. To this end, observation and interview methods have been utilized in this study. Practices that are seen in Muharram rituals such as hitting the chest and back chaining, yog ceremonies of Turks, the motif of Gasem's room, wearing black shirt, flag raising, Hürr and his brothers take off their hats and belts and hang them from their necks, holy (formal) num- bers and mourning days, food of the dead, tying clothes to holy objects, taking a living or inanimate vow, dining table cult, ancestors' cult, respect for the elder and the place of women have been examined in terms of the old culture and belief system of Turks. Based on the findings of the study, it was found that the rituals in Karbala mourning performed in Iran bear traces from Turkish culture to the extent that they bear traces from Persian and Arab culture. Although it has been suggested by Iranian researchers that Muharram rituals consisted of pre- Islamic Persian beliefs (for example, Siyavus Mourning) there, the similarity of Karbala mourning to Turkish mourning traditions is evident. The rituals such as plucking hair, damaging the body and lamenting, go back to Shamanism. In addition to Shamanism, Muharram's rituals include the cult of the ancestors, the cult of nature, the cult of Gok Tengri and the old yog ceremonies of the Turks. For this reason, it would not be a correct approach to link the formation, development and performance of Muharram rituals merely to ancient Persian beliefs. As a matter of fact, Iranian tribes have been living together in Iranian geography for more than 1000 years with many communities, especially Turks, Mongols and Arabs. As a natural outcome of this, many cul- tures are intertwined in Iranian geography.

PDF

___

Aça, Mehmet, Metin Ekici ve Aktan Müge Yılmaz. “Anonim Halk Edebiyatı”. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ed: M. Öcal Oğuz, 11. Baskı, Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
Artun, Erman. “Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri- Öǧretiler-Dinler” (13.04.2007) Eri- şim: 29.05.2019, http://turkoloji.cu.edu.tr/ HALKBILIM/erman_artun_inanc_sistem- leri.pdf
Bayatlı, N. Yaşar. “Irak Türkmenleri Arasında Mu- harrem Ayı Ritüelleri Çerçevesinde Oluşan Sözlü Halk Edebiyatı Ürünleri ve Bu Ürünlerin Geleneksel Anlatıcıları”. Türk Kültürü ve Haci Bektaş Velî Araştırmalar Dergisi. S.86 (2018): 61-82.
Bedirhan, Yaşar. “Eski Kaynaklara Göre Türklerde Şamanizm ve Daha Sonraki Dönemlere Tesiri”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/76 (2018): 77-92.
Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Cla- rendon Press, 1972.
Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux. Paris: Klincksieck, 2006. Ekici, Metin. “Türk Kültüründe ‘Al' Renk”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 16 (2016): 103- 107.
Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmut Divânu Lugâti’t-Türk Giriş Metin-Çeviri Notlar-Dizin. 2.Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
Ergin, Muharrem. Orhun Âbideleri. 40. Baskı, İstan- bul: Boğaziçi Yayınları, 2009.
Eröz, Mehmet. Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Türk Dünyası Araş- tırmalar Vakfı, 1992.
Grenard, Fernand. Mission Scientifique Dans La Haute Asie, 1890-1895 Vol. 2: Le Turkestan Et Le Tibet, Étude Ethnographique Et Sociolo- gique. Paris: Forgotten Books, 1998.
Güven, Filiz, “Kutsal Nesneler Bağlamında ‘Alem Gezdirme' Ritüeli”. Avrasya Uluslararası Araş- tırmalar Dergisi. 6/13 (2018): 373-381.
Hacıgökmen, M. Ali. “Türklerde yas Âdeti Temelleri ve Sonuçları”. Tarihçiliǧe Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Nejat Göyünç Armaǧanı. Konya: Sel- çuk Üniversitesi Yayınları, 2013.
Halse, Albert. O. The Use of Color Interiors. Mc Graw Hill, 1978.
İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. 2. Baskı, İs- tanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Çamanizm, Ma- teryaller ve Araştırmalar. 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1986.
İnan, Abdülkadir. “Türk Şamanizmi Hakkında”. Ma- kaleler ve İncelemeler, I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1977.
Karabaş, Seyfi. Dede Korkut’ta Renkler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
Koca, Selim. Türk Kültürünün Temelleri, II. Ankara: Kültür Yayınları, 2003.
Melikoff, İrene. Le Problem Kızılbash. Turcica, XII. 1975.
Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Ya- yınları, 2005.
Onay, İbrahim. “İslamiyetten Önce Türklerde, Ce- naze ve Defin İşlemlerinde Uygulanan Gelenek- ler ve Bunların Amaçları”. The Journal of Aca- demic Social Science Studies 6/3 (2013): 479- 490.
Ögel, Bahaeddin. Büyük Hun İmparatorluǧu Tarihi I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), I. Cilt. 5. Baskı, An- kara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), II. Cilt. 5. Baskı, An- kara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
Öncül, Kürşat, “‘Kasım Otaǧı’ Ritüelinin Mitolojik Kökleri ve Sosyo Politik Altyapısı”. Millî Folklor 111 (2016): 171-179.
Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1988.
Özerdim, Muhaddere Nabi. “Çin Dininin Menşei Meselesi ve Dinî İnançlar”. Belleten, 1962. XXVI.
Roux, Jean Paul. Türklerin ve Moǧolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul: İşaret Yayınlan 1994.
Schimidt, P. Walter. “Eski Türklerin Dini”. Çev. Sa- dettin Buluç, TDED. (XIII 1964): 75-90.
Taneri, Aydın. Türk Devlet Geleneǧi: Dün-Bugün. 2. Baskı, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1997. Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2010.
Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihine Giriş. 2. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1970.
Topaloğlu, Fatih. Çia’da Kerbela Mateminin Ortaya Çıkışı ve Eski İran Kültürüyle İlişkisi. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) I, Ed. Alim Yıldız, Sivas: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010. Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Ta- rihi. 18. Basım, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
Yıldırım, Dursun. Türk Bitiǧi. Ankara: Akçağ Yayın- ları, 1998. Ziya Gökalp. Türk Medeniyeti Tarihi II, Haz. Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1974. KK1: Mohammadaki Mohsenpur 84 10/2016 Malekan Mobarakşahr
KK2: Gholamhasan Bekbabayi 72 10/2016 Malekan Mobarakşahr
KK3: Xaneli Rehimi 68 10/2016 Malekan Mobarakşahr
KK4: Salman Alizadeh 67 10/2016 Malekan Mobarakşahr
KK5: Cemşid Hasanzade 73 10/2016 Malekan Mobarakşahr
KK6: Nurmohammad Abdi 78 9/2017 Sarab Tahran
KK7: Musa Kedxodayi 59 9/2017 Şebester Tahran
KK8: Ali Arabbulağı 82 9/2017 Şebester Tahran
KK9: Abbas İnallu 70 9/2017 Şebester Tahran
KK10: İmanali Godreti 69 9/2017 Marand Tahran
KK11: Zülfali Heydari 77 9/2017 Erdebil Tahran