Namık ASLAN, Meryem ARSLAN

HALK İNANIŞLARINA DAYALI HALK HEKİMLİĞİNİN TARİHÎ TÜRKÇE TIP METİNLERİNDEKİ (16.-17. YÜZYIL) İZLERİ

Dünya tıp tarihine bakıldığında tedavilerin kaynağının, akıl ve mantık yoluyla hazırlanan ilaçlar ile inanış temelli yapılan uygulamalara dayandığı görülmektedir. Modern tıbba kadar süregelen ve modern tıbbın yanında da varlığını bazen açıktan bazen de gizliden sürdürmeye devam eden inanış temelli tedavilere halk hekimliği ve bu yolla yapılan ilaçlara da halk ilaçları denilmiştir. Çalışma kapsamında tıp eğitimi almış hekimlerin, kimi hastalıkların tedavisinde başvurdukları alternatif tedavi yöntemleri üzerinde durulmuş, halk hekimliği uygula- malarının modern tedavi yöntemleri ile bir arada kullanılışı ele alınmıştır. Bu amaçla 16. ve 17. yüzyıllar ara- sında yazılmış ve üzerinde lisansüstü çalışma yapılmış yedi Türkçe tıp metninde (Ecza-i Lokman Hekim, Envâ- ı Emrâz, İlm-i Tıbb, Kitab-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fi İlmü’t-Tıbb, Mecma’ü’l–Mücerrebât, Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad, Tuhfetü’l- Erîbi’n- Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb) yer alan hekimlerin halk inanışları temelinde yapmış oldukları tedaviler ile uygulamalar belirlenmeye, sınıflandırılmaya ve değerlendirilmeye ça- lışılmıştır. Bu yüzyıl aralığının seçilme nedeni, bu dönemde yazılmış tıp metinlerinin halk inanışlarıyla tedaviler ve uygulamalar açısından incelenmemiş olduğunun görülmesidir. Çalışma sonucunda, halk inanışlarına yönelik tedavi ve uygulamaların, kolay doğum yapmak, düşük yapmak, düşükten korunmak, cinsellik, koruyucu hekim- lik, çocukların bir an önce konuşması, bebeğin cinsiyetini belirleme, delilik ve sara gibi hastalık ve durumlarda yoğunlaştığı görülmüştür. Bunun yanında nadir de olsa yoğun bakımda ve uzun süre yatalak olan hastaların yaşayıp yaşamayacağına yönelik halk inanışlarının bulunduğu da belirlenmiştir. Tıp metinlerinde halk inanışı temelli tedavilerde, şifalı dualardan, sihirden, giyim-kuşam malzemelerinden, hayvan ve bitkilerden yararlanıl- dığı tespit edilmiştir. Sihirlerin ise birleştirmek veya ayırmak amacıyla yapıldığı gözlenmiştir. Bununla birlikte bu büyüleri bilen hekimler ayırmak amaçlı yapılan büyülerin iyi olmadığını ve mümkün olduğunca bundan uzak durulması gerektiğini tavsiye etmişlerdir. İncelemeye esas alınan tıp metinlerinde hastalıklar bağlamlı tedaviler dışında âşık olma, ürünlerin bereketlenmesi, insanlar arasında itibar görme, yürümekten ve çalışmaktan yorul- mama, yoğun bakımda ve uzun süre yatalak olan hastaların yaşayıp yaşamayacağı gibi hususlarla ilgili halk inançlarına bağlı uygulamalar da bulunduğu belirlenmiştir. Bunların halk inanışları ile tedaviye dolaylı olarak girebileceği ve sağlığı ilgilendirebileceği düşünülmüştür. Çünkü insanlar arasında sevilip sayılma, çalışırken enerjisini koruma ve ürünlerin bereketli olması insanları mutlu ederek hastalığa yakalanmaktan kurtarabilir. Aksi takdirde kişiler hüzne ve üzüntüye bürünerek hastalığa yakalanabilirler. 16. ve 17. yüzyıl tıp metinlerinden belirlenen folklorik tıp uygulamalarına dayalı olarak elde edilen tespitlerin ve ulaşılan sonuçların, Türk halk inanışları, halk hekimliği yanında geleneksel Türk tıbbı ile ilgili yapılacak çalışmalara katkı sağlaması amaç- lanmıştır. Yine Türk tıbbının gelişme aşamaları, Türk halk tıbbındaki millî ve alıntı ögelere yönelik kesin so- nuçların belirlenebilmesi için de çalışmanın yüzyıl açısından da bir boşluğu doldurması ümit edilmiştir.

Traces of Folk Medicine Based on Folk Beliefs in Historical Turkish Medical Texts (16th-18th Century)

When the medical history of the world is examined, it is seen that the source of the treatments is based on beliefs and drugs based on reason and logic. Belief-based therapies, which continue as much as modern medi- cine and continue to exist clearly and sometimes secretly as well as modern medicine, are called folk medicine and the drugs made in this way are called folk medicine. In the scope of the study, alternative treatment methods applied by the physicians who have received medical education in the treatment of some diseases were empha- sized and the use of folk medicine practices with modern treatment methods was discussed. In this study, sevenTurkish medical texts written between 16th-17th centuries (Ecza-i Lokman Hekim, Envâ-ı Emrâz, İlm-i Tıbb, Kitab-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fi İlmü’t-Tıbb, Mecma’ü’l–Mücerrebât, Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad, Tuhfetü’l- Erîbi’n- Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb), and postgraduate studies were conducted on the basis of folk beliefs their treatments and practices were tried to be identified and classified. The reason for choosing this century interval is that the medical texts written during this period were not examined in terms of folk beliefs and treatments. As a result of the study, it was found that the treatments for folk beliefs were intensified in diseases and conditions such as giving birth, abortion, protection from abortion, sexuality, preventive medi- cine, speech of children as soon as possible, determining the sex of the baby, madness and epilepsy. In addition to this, it was determined that there is a folk belief that whether patients who are bedridden or not in intensive care for a long time will survive. In the medical texts, it was determined that folk belief based treatments, healing prayers, magic, clothing and materials were used in animals and plants. Magics are also made to combine or separate. However, physicians who know these magics suggested that the magics made for separation are not good and should be avoided as much as possible. In the medical texts that we examine, apart from the treatments related to diseases, there are also practices depending on folk beliefs such as falling in love, product blessing, reputation among people, not getting tired of walking and working, whether or not the patients who will remain in intensive care and long-term bedridden. It is thought that these may indirectly enter treatment with folk beliefs and concern health. Because being loved and counted among people, preserving energy while working, fertile products can save people from disease by making them happy. Otherwise, people may suffer from sorrow and sadness. The results obtained based on folkloric medicine practices determined from the 16th and 17th century medical texts are intended to contribute to studies on Turkish folk beliefs, folk medicine as well as traditional Turkish medicine. It is hoped that the study will fill a gap in terms of century in order to determine the exact results of Turkish medicine and the national and quoted elements in Turkish folk medicine.

PDF

___

Alptekin, Ali Berat.“Türk Halk Hikâyelerinde Halk Hekimliği”. Millî Folklor 22 (2010): 5-19.
Arslan, Meryem. Kitâb-ı Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fì İlmi’t-Tıbb (Metin-Dizinler-Sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi, 2014.
Arslan, Meryem. “Vatikan Kütüphanesinde Türkçe Bir Tıp Metni: Eczā-yı Lokmān Ḥekīm”. TDAY Belleten 67 (2019): 153-184.
Baluken, Necla. Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad (Zeynel Abidin Bin Halil) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Bingöl: Bingöl Üniversitesi, 2016.
Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2016.
Bişkin, Hacı Veli (2019). “Tarihî Tıp Metinleri Üzerine Lisansüstü Çalışmalar”. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 2 (Nisan 2019): 1-14.
Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
Doğan, Şaban (2011). “XIV.-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinde Halk Hekimliği İzleri”. Millî Folklor 23 (2011): 120-132.
Ecza-i Lokman Hekim, https://digi.vatlib.it/ Ertürk, Halil İbrahim. İlm-i Tıbb/Muhammed bin Hasan et-Tabîb: Dil İncelemesi-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ya- yımlanmamış yüksek lisans tezi. Uşak: Uşak Üniversitesi, 2012.
Gömeç, Saadettin. “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 21 (2003): 79-104.
Kaplan, Melike. Geleneksel Tıbbın Yeniden Üretim Sürecinde Kadın– Ankara Kent Örneğinde Kuşaklar Arası Çalışma. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2008.
Károly, László. “Türkçe Yazılmış İslam Tıp Eserlerindeki Şifalı Dualar”. haz. Nurettin Demir-Birsel Karakoç- Astrid Menz, Turcology and Linguistics-Eva Agnes Csato-Festschrift) Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, (2014): 279-290.
Kartal, Dursun. Ahmed Bin Bâlî–Mecma‛ü’l–Mücerrebât (Giriş-İnceleme [Söz Varlığı]-Metin-Dizin [116-166.
Varaklar Arası]-Sözlük). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2016.
Kaya, Elif. Enva-ı Emraz: İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2009.
Murad, Sibel. “Terceme-i Aynü'l-Hayat'ta Halk Hekimliğine Dair Bulgular”. TÜRÜK 4 (2014): 296-307.
Muratoğlu, Murat. Ahmed Bin Bâlî–Mecma‛ü’l–Mücerrebât (Giriş-İnceleme [Söz Varlığı]-Metin-Dizin [166b- 232a Varaklar Arası]-Sözlük). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2017.
Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. Ankara: Bilge Su Yayınları, 2014.
Ünver Özdoğan, Hande. Muhammed Bin Hasan İlm-i Tıbb (İnceleme-Metin-Dizin). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, 2015.
Sertkaya Osman Fikri. “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış”. haz: Azize Aktaş Yasave Sevay Okay Atılgan Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Eylül 1989 Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, (1997): 349-359.
Sunar, Nuşin. Ahmed Bin Bâlî–Mecma‛ü’l–Mücerrebât (Giriş-İnceleme [Söz Varlığı]-Metin-Dizin [1-115. Va- raklar Arası]-Sözlük). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2014.
Şar, Sevgi. “Anadolu’da Rastlanan Halk Hekimliği Uygulamalarına Genel Bir Bakış”. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi 13 (2005): 1163-1178.
Tavukçu, Hilal. Geleneğin Yeniden Keşfi Bağlamında Halk Hekimliği (Ankara Kent Örneği). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2016.
Tokat, Feyza. Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia Li’r-Rûhânî Ve’t-Tabîb. Yayımlanmamış doktora tezi, Denizli: Pamuk- kale Üniversitesi, 2012.
Turan, Şerafettin. Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınları, 1994. Türkdoğan, Orhan.Kültür ve Sağlık-Hastalık Sistemi. Ankara: MEB Yayınları,1991.
Yaylagül, Özen. “Anadolu’da Yaşayan Halk Hekimliği Uygulamalarının Eski ve Orta Türkçe Tıp Metinlerin- deki Temelleri”. Millî Folklor 26 (2014): 48-58.