218 http://www.millifolklor.com KAZAK KÜLTÜRÜNDE HAC VE BATI KAZAKİSTAN’DAN KÂBE’YE HAC ZİYARETİNİN ETKİ VE SONUÇLARI

Çalışma esas itibariyle iki hususu ele almaktadır. Birincisi olan Kazak kültüründe hac ve hacılıkla ilgili hususlardır. Çalışma Batı Kazakistan’da hac ve hacılığın tarihi ile kültürü üzerinde odaklanmıştır. Bilhassa 19. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak toplumunda hac ve hacılıkla ilgili hususların daha fazla önem kazandığı görülmektedir. Bunun en önemli sebebi ise bu dönemde İslam’ın farzlarından biri olan haccın yerine getirilme- sinde toplumda ortaya çıkan talep ve arzuların çoğalmasıdır. Ayrıca Kazak toplumu, binlerce kilometre yol yaparak Kabeyi görmeleri ve diğer Müslümanları görerek tanışmış olmaları sebebiyle hacıları el üstünde tut- muşlardır. Hacca gidiş ve dönüş, civarda oturan tüm dost ve akrabaların katıldığı birer küçük tören niteliğinde- dir. Bu çalışmada Kazak toplumunda hac ve hacılığın yeri ve önemine değinilmekte, Batı Kazakistan’dan hacca gidiş güzergâhları ele alınarak bu güzergâhlardan hacca gidip gelen hacı adaylarının sayıları ile ilgili olarak da bilgiler verilerek bir karşılaştırma imkânı verilmektedir. Çalışmada Batı Kazakistan’dan Kazakların hacca gi- dişlerinin 19. yüzyılın ortalarından itibaren yoğunlaşması ile bu hac seyahatinin bölgeyi işgal etmiş olan Rus Çarlığı’nın kontrolü altına alınması hususuna değinilmektedir. Bu noktada Çarlık Rusya yerli idaresinin hacılara karşı tuttuğu siyasetinin temelinde Müslümanların kendi aleyhinde dayanışma ya da birleşmesini önlemeyi amaçladığı da vurgulanmaktadır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hacılar gittiği yolda uğradığı çeşitli has- talıklara, zorluklara ve hırsızların saldırılarına bakmadan dinî farzını yerine getirmeye devam etmelerine de temas edilmektedir. Sadece dinî, siyasi, ekonomik değil aynı zamanda kültürel etkisi olduğunun altı çizilmek- tedir. Çalışmanın ele aldığı bir diğer husus ise bu seyahatin Kazak toplumunda yaptığı katkı ve etkilerdir. Ni- tekim çalışmada bu dönemdeki hac ziyaretinin Kazak topraklarında eğitim ve ilimin gelişmesine de katkısı olduğu görülmektedir. Müslümanların dinî eğitim merkezleri olan Mekke ve Medine, İstanbul, diğer Arap di- yarları, Semerkand, Hive, Buhara, Mısır, Orenburg, Ufa, Kazan şehirlerinde dinî eğitim alan Kazak aydın kısmı sayısının artışına sebep olmuştur. Hacılık sırasında Kazak hacıları Müslüman aydınlarla tanışmışlar, onlarla irtibat kurmuşlar ve onları Kazak topraklarındaki mektep ve medreselerde müderris olarak çalışmaya davet et- mişlerdi. Böylelikle Kazak topraklarında cami ve medrese sayısının artışında hacıların rolü büyük olmuştur. Bunun yanı sıra Kazak topraklarına Müslüman aydınlarla birlikte çeşitli el yazmalar ve kitaplar gelmiştir. Kazak hacıların sayısının artışı ile Müslüman devletler ile sıkı irtibat kurulmuştur, eğitim alanında gelişme kaydedil- miştir ve ticari ilişkiler gelişmiştir. Ayrıca hac ziyareti İslam kültürünün bu topraklarda gelişmesine ve kuvvet- lenmesine büyük katkı yapmıştır. Bilhassa İstanbul üzerinden yapılan hac seyahatinin Batı Türklüğü ile olan münasebetlerin gelişmesinde büyük rolü olmuştur. Bu çalışmada Türkiye ve Kazakistan’da konuyla ilgili lite- ratür, hatırat ve arşiv belgeleri kullanılmıştır.

The study mainly addresses two issues. The first one is related to pilgrimage and pilgrims in Kazakh culture. The study focused on the history and culture of pilgrimage and pilgrims in Western Kazakhstan. Especially with the emergence of spiritual awakening in Kazakh society since the middle of the 19th century, it is seen that the issues related to pilgrimage and pilgrims, which have existed for centuries, have gained more importance. The most important reason for this is that the spiritual awakening that emerged in this period led to the increase in the demands and desires that emerged in the society in fulfilling the pilgrimage, which is one of the fard of Islam. In addition, the Kazakh society attached special importance to the pilgrims because they ulfilled their religious duties, met other Muslims, by seeing the Kaaba following thousands of kilometers from dangerous and troublesome routes. A pilgrimage was a small ceremony attended by all friends and relatives living in the vicinity. In this study, the place and importance of pilgrimage and pilgrims in the Kazakh society are addressed, and the opportunity to compare them by giving information about the number of pilgrims who come to pilgrimage from these routes is given by taking the pilgrimage routes from Western Kazakhstan. The study focuses on the pilgrimage of Kazakhs from Western Kazakhstan under control of the Russian Tsarism, which occupied the region, since the mid-19th century intensified. At this point, it is also emphasized that the aim of preventing solidarity or unification against the Muslims is based on the policy of the Tsarist Russian administration against the pilgrims. From the second half of the 19th century, it is also touched that pilgrims continue to fulfill their religious obedience, regardless of the various diseases, difficulties and thieves' attacks that they have gone through. It is underlined that it has not only religious, political, economic but also cultural impact. Another issue that the study addresses is the contribution and effects of this trip in the Kazakh society. As a matter of fact, it is seen that the pilgrimage visit in this period also contributed to the development of education and science in Kazakh land. The religious education centers of Muslims increased the number of Kazakh intellectuals who received religious education in the cities of Mecca and Medina, Istanbul, other Arab lands, Samarkand, Hive, Bukhara, Egypt, Orenburg, Ufa, Kazan. During the pilgrimage, the Kazakh pilgrims met with Muslim intellectuals, contacted them, and invited them to work at schools and madrasas in Kazakh territory. Thus, pilgrims played an important role in increasing the number of mosques and madrasas in Kazakh lands. In addition, various handwritings and books came to the Kazakh territory with Muslim intellectuals. With the increase in the number of Kazakh pilgrims, close contact has been established with Muslim states, progress has been made in the area of education and trade relations have improved. In addition, pilgrimage has contributed greatly to the development and strengthening of Islamic culture in these lands. In particular, the pilgrimage through Istanbul played a major role in the development of relations with Western Turkishness. This study is based on the relevant literature in Turkey and Kazakhstan, under the light of memoirs and archival documents.

PDF

___

Arşiv Belgeleri
Orenburg Vilayetinin Devlet Arşivi (OV DA)
Fon No 6, Kayıt No 18, Dosya No 538.
FonNo 173, Kayıt No 1, Dosya No 25а.
FonNo 175, Kayıt No 1, Dosya No 25а.
Kazakistan Cumhuriyetinin Merkezi Devlet Arşivi (KC MDA)
Fon No 64, Kayıt No 1, Dosya No 2205.
Fon No 64, Kayıt No 1, Dosya No 3155.
Fon No 25, Kayıt No 1, Dosya No 561.
Fon No 25, Kayıt No 1, Dosya No 795.
Fon No 78, Kayıt No 2, Dosya No 5070.
Fon No 64, Kayıt No 1, Dosya No 3475.
Kitap ve Makaleler
Ajіgali, Serik (1994). “Pamiyatniki Donyztau (Severnyj Ustyurt)”. Izvestiya NAN RK. Seriya obshhestvennyh nauk1.
___________ (2006). Kratel' elіnің asyl murasy. Aral-Kaspiionіrіnіn tarihy men madenietі turaly. Almaty.
___________ (2015). Aktobe oblysynyn asa kornektі arhitekturalyq eskertkіshterі: fotokorme. Gylymi aqparattyq basylym. Almaty-Aqtobe.
Alpargu, Mehmet – Yazici, Serkan – Yavuz, Fikrettin (2014). “Arduous Journey To Hedjaz: Turkestanı Pılgrıms, The Calıph And Istanbul (16th -20th Centurıes). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54, 1, 401-416.
Bogde Аdamnyn Kolynda Bolgan Dosjan Işannyn Mori Muzeyge Tapsyrylady (2019). Erişim tarihi: 20.05. 2020. https://www.inform.kz/kz/bogde-adamnyn-kolynda-bolgan-doszhan-ishannyn-mori-muzeyge- tapsyrylady_a3580574
Darmenuly, Aişuak (2019). Hazret Möri İyesine Oraldı https://izbasar.kz/2019/11/05/haziret-m- ri-iesine- oraldy/
Egamberdiyev, Mirzahan - Dinasheva Lazzat (2019), “Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki Eğitim Po- litikası (1850–1914)”. Belleten, Cilt: LXXXIII-Sayı: 297, Ağustos. https://www.ttk.gov.tr/yayinlari- miz/dergi/belleten-ciltlxxxiii-sayi297-yil2019-agustos/
Ermakov, Ivan. (2001). Islam v kul'ture Rossii v ocherkah i obrazah. Moskva: “Izdatel’skoj servis”.
Erşahin, Seyfettin (1998). “Türkistan Müslümanlarının Hac Seferi”, Diyanet Aylık Dergi, Sayı 88, 16-21.
______________ (1999). Türkistan’da İslam ve Müslümanlar: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Gabjalilov, Hairolla (2005). “Qazaq qazhylarynyn Medinada saldyrgan takeilerі turaly derek”. «Alash» tarihi- jetnologijalyq zhurnal 1, 55-60.
Güler, Mustafa (2016). “XIX. Asırdan Günümüze Kırgızistan’da Hac Olgusu ve Osmanlı Devleti’nin Bölge Hacılarına Yaklaşımı”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:18, Sayı:1, 1-16.
Isabay, Quanysh ve Baijan-ata, Sapar (1996). Qazhyga bargan qazaqtar.Dereknamalyk Bajan. Almaty: Ana tіlі. Islam. Jenciklopedijalyq anyqtamalyq (2010).Almaty: Aruna Ltd.
Kartaeva, Tattіgul (2019). Batys Qazaqstan Olkelіk Arheo-Etnografiyalyq Keşendі Ekspediciyasynyn Esebі. Qolzhazba. Almaty-Aqtobe.
Kartaeva, Tattigul (2020). Kubula Kuyis. Erişim tarihi: 30.04.2020. https://qazaqadebieti.kz/24738/byla-uys.
Kerderі, Abubakіr (1993). Qazagym. Almaty.
Köpejuly, Mаshһүr- Zhүsіp (1993). Qazaq Şejіresі. Almaty: Zhalyn. 9-10.
Lykoşin, Nil (1902). “K Statistike Palomnichestvav Mekku”. Turkestanskie Vedomosti, 14 Fevral.No 13.
Muhtarova, Gulmira (2009). Qazaqstandaqy islam dіnі: qazhylyq (XIX XX ғ. basy). Materialdar zhinagy. Almaty: Baspalar үjі.
Nurtazina, Nazira (2013). “Islam and the Role Hajj in the History of Kazakhstan Middle”. East Journal of Scientific Research15 (6):869-873.
Orınbekova, Gulmira (2008). Qazaqstan qazhylary.Almaty:Poligrafkombinat.
“Qaji joly” (1913). Qazaq gazeti 23.
“Qajilar” (1913). Qazaq gazeti 25.
“Qajiliq” (1913) Qazaq gazeti 33.
“Qajilar habary” (1913). Qazaq gazeti 35.
“Qajilar qayitty” (1913). Qazaq gazeti 41. No 41, 3
Qaraş, Gumar (1913). Badel-Hajı. Qazan.
“Qazaq gazeti”. 1913, 1914 jilda. (2018). Qurastyrgan Sveta Smagulova, Garifolla Anes, T. Zamzaeva. Almaty: Arys.
Quanişulu, Oserbay (1892). Qajiliq sapary turaly qissa. Kazan,. Radlov, Vasilii (1989). Iz Sibiri. Moskva: Nauka.
Sadıkova, Sagi (2006). Azhym Besburshaqtyn shezhіresi. Almaty.
Sadvokasova, Zakiş (2005). Duhovnaja jekspansija carizma v Kazahstane v oblasti obrazovanija i religii (II polovina XIX - nachalo XX vekov). Almaty: Qazaq universiteti.
Sagyndikova, Altynai (2019). “Aktobede Dosjan ishan meshitin qalpina keltiru jumystarina daiyndyk bastaldy”. Erişim tarihi: 20.05. 2020. https://lenta.inform.kz/en/aktobede-doszhan-ishan-meshitin-kalpyna-keltiru- zhumystaryna-dayyndyk-bastaldy_a3550656
Salqynuly, Sabit (2006). Doszhan hazіret: gumyrnamalyq bayan. Almaty: Atamura.
Sarınay, Yusuf (2019). “Türkistanlı Hacıların Ziyaret Merkezi Olarak İstanbul”. Bilig 88 (Kış 2019): 1-18.
Şakarіm, Kudayberdіulı (1991). Turіk, qyrgyz-qazaq һam handar shezhіresі. Almaty.
Smirnov, Nikolai (1928). Islam i sovremennyi Vostok. Moskva: Akcionernoe izdatel'skoe o-vo Bezbozhnik.
Yıldırım, Seyfi- vd. (2019). “Kazakistan Ceditçilik Hareketinde Önemli Bir İsim: Ömer Karaş, Hayatı ve Faaliyetleri (1875–1921)”. Gazi Akademik Bakış Dergisi 24, 245-279