Küçükçekmece Osmanlı Kibritleri Fabrikası’nın Endüstriyel Miras Kapsamında Değerlendirilmesi

İnceleme konusu olan ‘Osmanlı Kibritler Fabrikası da Osmanlı toplumunun, dünyadaki endüstrileşme sürecine eklemlenme çabalarının bir temsilcisi olarak görülmüş ve endüstriyel miras boyutuyla ele alınmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. yüzyılın ikinci yarısında yabancı sermayederler tarafından kurulan girişimlere örnek teşkil eden bu fabrika, Kav ve Kibrit Osmanlı Şirketi’ni kuran Fransızlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Çeşitli kaynaklarda farklı bilgiler bulunmakla birlikte; 1893 yılında inşaat ruhsatı alınan fabrika 1897 yılında kurulmuş ve çalışmaya başlamıştır. Kısa süre çalışan fabrika yüzyıl sonunda özgün işlevini kaybetmiştir. Bu makale ile günümüze büyük ölçüde mimari bütünlüğünü koruyarak ulaşmış yapının öncelikle kültür tarihimizdeki yeri ve önemini belirlemek suretiyle endüstriyel miras olarak tanıtılması amaçlanmıştır. Özellikle konumu itibariyle, Marmara sahilinde Yedikule–Küçükçekmece arasında Rumeli demiryolu hattı paralelinde oluşturulan Osmanlı dönemi sanayi aksının bir parçası olması üzerinde önemle durulmuş; bu aksın ‘endüstriyel kültür aksı olarak’ tanımlanması, yapının kültür tarihimizdeki bağlamsal bütünlüğü ortaya konması açısından önemli görülmüştür. Günümüzde faklı işlevlere hizmet eden büyük ölçüde de atıl durumdaki fabrika yapısının özgün işlevi ile kuracağı anlamsal bağın mirasın korunması ve aktarımındaki rolü önemsemiştir. Yapının işlev analizi yapılmak suretiyle özgün mekan kurgusu plan bazında irdelenmiştir. Çalışmada, bu yapı özelinde endüstri mirasımızın kültürel bağlamının kurulmasının, bütüncül bir yaklaşımla ele alınmasının önemi vurgulanmaya çalışılmıştır. ‘Endüstri Mirası’, 20. yüzyılın ikinci yarısında miras kavramındaki genişleme ile birlikte tanımlanan yeni bir mirastır. Endüstri toplumunun dehasının, duygusallığının, hırsının fizik dünyada oluşturduğu maddesel kültür ve toplumun aktif bir eylemi olarak yorumlanan ‘endüstri mirası’ kavramı aynı zamanda endüstri öncesi üretim faaliyetlerini de içerecek biçimde oldukça geniş bir kapsamda ele alınmaktadır.

An Evaluation of the Küçükçekmece Ottoman Match Factory as Industrial Heritage

Industrial heritage was included as a new genre when the definition of heritage was expanded in the second half of the 20th century. The concept of industrial heritage is used to interpret the material culture and activities of a society as reflections of industrial development and human spirit. It includes a wide range of sites from all points in history. The Küçükçekmece Ottoman match factory is an industrial heritage site that exemplifies Ottoman participation in international industrial progress. It was founded by a French company in the second half of the 19th century, received its production license in 1893, and started to manufacture matches in 1897. The original function of the factory, however, was short-lived, lasting only until near the end of the century. Today, the building it is divided into sections with different uses. This article is an evaluation of an industrial heritage asset, Ottoman Match Factory and its significance in the cultural history of Turkey. Its location is particularly important, as part of an industrial area of the Ottoman period along the Marmara Coast, parallel to the Rumeli railway. This area is defined as an industrial-cultural axis in the cultural history of Turkey. Factory’s connection to its past determines its heritage values. This study analyzes its original use and provides an evaluation of the potential for the re-use of the building as a whole. In addition, it is a discussion of the importance of the cultural context of industrial heritage sites, using Küçükçekmece match factory to highlight the need for a holistic approach to preservation.

PDF

___

Alfrey, J.ve Putnam, T. (1992) The Industrial Heritage Managing Resources and Uses, Routledge, London.
Aydıngül, Ş. (2010) “Küçükçekmece Gölü’nde Arkeolojik Araştırmalar”, Ed. M. Yalçın, Dünden Bugüne Küçükçekmece, İstanbul, Kültür Sanat Basımevi.
BOA Belgesi [1317 M.] BOA.BEO.1385/103824.
BOA Belgesi [1311 M.] BOA.DH.MKT.106/18.
BOA Belgesi, [1317 M.] BOA.BEO.1337/100207.
BOA Belgesi (1310 M.) BOA.BEO.142/10628.
BOA Belgesi [1317 M.] BOA.BEO.142/10628.
BOA Belgesi [1317 M.] BOA.BEO.1337/100207.
Clark, E. C. (1976) “Osmanlı Sanayi Devrimi”, çev. Yavuz Cezar, Belgelerle Türk Tarihi, Cilt: XIV, 82-83-84, s. 16-24.
Clark, E. C. (1992) “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi-Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, s. 38, İstanbul.
Doğruel, F. ve Doğruel A. S., (2000) Osmanlı’dan Günümüze Tekel, Türk Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
Erdoğan, D. (2012) “Küçükçekmece Osmanlı Kibritleri Fabrikası’nın Endüstri Mirası Olarak Koruma ve Yeniden Kullanım Önerisi”, İstanbul, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MSGSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.
Ertürk, N. (2008) “19. Yüzyıl Osmanlı Sanayi Hareketleri İçinde Fabrika-i Hümâyûnlar”, Basılmamış Doktora Tezi, Y.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Giz, A. (1969) Türkiye’de Kibritin Tarihi. İstanbul Sanayi Odası Dergisi, 41, 18-19.
Kahya, Y., Salman, Y. ve Akin, N. (2004) “Conservation and Adaptive Re-Use of the Bakirköy Spirit Factory in Istanbul”, Journal of Architectural Conservation, 10:1, 67-79, DOI: 10.1080/135 56207.2004.10784908.
Kıraç, B. (2001) “Türkiye’deki Sanayi Yapılarının Günümüz Koşullarına Göre Yeniden Değerlendirilmesi Konusunda Bir Yöntem Araştırması”, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, MSGSÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü.
Kıraç, B. (2010) “Endüstri Mirasının Korunması ve Yeniden Değerlendirilmesi”, ed. Özaslan, N. ve Özkut, D., Mimari Korumada Güncel Yaklaşımlar, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, s. 115-134.
Köksal, T. G. (2005) “İstanbul’daki Endüstri Mirası İçin Koruma ve Yeniden Kullanım Önerileri”, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü.
Kurtoğlu, A. (2010) “Küçükçekmece’de Ulaşımın Tarihçesi”, Ed. M.Yalçın (editör),
Müller-Wiener, W. (1992) “15-19. Yüzyılları Arasında İstanbul’da İmalâthane ve Fabrikalar,” Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İ.Ü yayınları, İstanbul, s. 53-120.
Ökçün, G. (1984) Osmanlı Sanayii 1913-1915 İstatistikleri, İstanbul, Hil Yayınları.
Palmer, M. ve Neaverson, P. (1998) Industrial Archaeology Principles and Practice, Routledge, London and New York.
Röportaj, (1896-1897), 1314 (H.) Küçükçekmece Fabrikası’nı Bir Ziyaret. Servet-i Fünun Gazetesi, 16, s. 3-6.
Sarç, Ö. C. (1940) Tanzimat ve Sanayiimiz, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul.
Şahin, S. (2010) Küçükçekmece Tarihi, Dünden Bugüne Küçükçekmece, Kültür Sanat Basımevi, İstanbul.
Toprak, Z. (1985) “Osmanlı Devleti ve Sanayileşme Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 5, İstanbul, İletişim Yayınları, s. 1340-1344.
Vahdettin, E. (1993) Rumeli Demiryolları, Eren Yayınları, İstanbul.
Varış, T. (1995) “Küçük Kutuda Büyük Kudret: Kibrit”, Tombak, 6, s. 58-61.
Yılmaz, M. Y. (Ed.) (2009) Dünden Bugüne Küçükçekmece, Küçükçekmece Belediyesi Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, İstanbul
Zelef, H. (Ed.) (2006) Bülten 45, Sayı: 4, Dosya 03: Endüstri Mirası, Ankara, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi. İnternet kaynakları
Kürkçüoğlu, F. (2010) Küçükçekmece’de 19. Yüzyılda Osmanlı Kibritleri Anonim Şirketi’nin Kurduğu Osmanlı Kibritleri Fabrikası’nın Kısa Tarihi. https://kibrithane.com/tarihce/ [Erişim tarihi 1.11.2017].
Tunçer, M. (2009) “Doğal Çevre Koruma Öncelikli Bir Eylem Alanı: İstanbul Küçükçekmece Gölü”, Milliyet Blog, 06.02.2009, http://blog.milliyet.com.tr/dogal-cevre-koruma-onceliklibir-eylem-alani/Blog/?BlogNo=160802, [Erişim tarihi 26.10.2017].
ICOMOS (2003) The Nizhny Tagil Charter For the Industrial Heritage, July 2003, http://www.icomos.org/18thapril/2006/ nizhny-tagil-charter-e.pdf [Erişim tarihi 26.10.2017].
ICOMOS – TICCIH (2011) Principles for the Conservation of Industrial Heritage Sites, Structures, Areas and Landscapes, Dublin Principles, http://ticcih.org/about/about-ticcih/dublin-principles/ [Erişim tarihi 22.10.2017].
ERIH (Avrupa Endüstri Mirası Rotası) http://www.erih.net/index. php, [Erişim tarihi 22.10.2017].
Küçükçekmece Kentsel Tasarım Projesi, http://www.ibb.gov. tr/tr-tr/documents/kentseldonusumvemeydanlar/kentsel/ kcekmece/kcekmece.htm [Erişim tarihi: 30.10.2017].