11941

Harem-i Hümayun’da Sultan Olamayanların İzleri: Cariye Vakıfları

Bu çalışmada Osmanlı Devleti harem-i hümayununda yaşamış ancak valide sultan, haseki sultan ya da hanım sultan dışında kalan, yani padişahın ailesine mensup olmayan kadınların kurduğu vakıflar ve hayır eserleri konu alınmıştır. Özellikle XV. yüzyıl ortalarında devşirme sistemine geçilmesiyle haremde ‘cariye’ denen farklı milletlere mensup, hür ve Müslüman olmayan kadınların sayısında artış meydana gelmiş, XVI. yüzyıldan itibaren padişahın ailesini kurduğu kadınların tamamı harem-i hümayun cariyelerinden seçilmiştir. ‘Acemilik’ denen ilk evreden, ‘valide sultanlık’a uzanan basamaklarda buradaki kadınların tamamına konumlarıyla ilişkili gelirler bağlanmıştır. Gelirini kullanmada özgür bırakılan cariyeler kendi ölçülerinde vakıflar kurabilmiştir. Bunlardan daye hatun, hazinedar usta, kethüda kadın gibi nispeten yüksek geliri olanlar cami, mescit, çeşme, sıbyan mektebi gibi farklı türde eserler yaptırmışlardır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki (BOA) belgeler ve ikincil kaynaklar üzerinde değerlendirilecek bu vakıfların ardında iktisadi, sosyal, siyasi amaçlar güden cariyelerin eserleri varlıklarını kamusal alanda gözler önüne serdiği gibi sadece ‘odalık’ olmadıklarını, organizasyonlu bir kurum olan haremde kariyer yapılabildiği düşüncesini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Harem-i hümayun, cariye, vakıf, usta kadın, kalfa kadın, vakıf politikası

Non-Sultan Women’s Footprints at The Imperial Harem: Waqf of The Jariyes

This study focuses on the pious foundations that was built by jariyes of the imperial harem who were not member of the royal family such as queen mother, the favorite or sultan in the classical age of Ottoman empire. As a member of the professional institution, all harem stuff received daily stipends related to their status. They were also left free to spend their savings, and most of them built foundations regarding to their salary. Among non-family members of the harem some women who personally served for the sultan and the queen mother such as the daye khatun, kethkhuda khatun received higher stipends than others, thus they were able to build mosques, fountains or primary schools for their pious foundation. Their waqfs had impact on Ottoman economical, social and political lives and symbolized their existence in the public area. Non-family jariyes proved that they were thoughtful, responsible individual for the society, not just for the sultan by their pious foundations. The main purpose of this study to emphasise the less-known points of the waqfs of non-family members from archival sources of the Prime Ministry Ottoman Archive (BOA) and second sources.

Keywords:

The imperial harem, jariye, waqf, administrative women of harem, waqf politics,

PDF

___

Akgündüz, A. (1996). İslam hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi (2. Baskı). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Altınay, A. R. (2011). Kadınlar saltanatı. Konya: Bookcase Yayınevi, ISBN: 978-605-5190-02-06.
Aynur, H. (t.y.). İstanbul’da kadınların yaptırdığı çeşmeler üzerine. Voyvoda Caddesi Toplantıları 2005-2006, http://www.obarsiv.com/vct_0506_hatice_aynur.html .
Bilgicioğlu, B. (1997). Halime Hatun külliyesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 15, s. 338-339). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Erzi, İ. (Haz.) (1987). Camilerimiz ansiklopedisi- Hadikatü’l Cevami, Ayvansaraylı Hafız Hüseyin-2 Cilt. İstanbul: Tercüman-Aile ve Kültür Bakanlığı Yayınları.
Eyice, S. (1993). Cevri Kalfa. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 7, s. 461-462). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Eyice, S. (1993). Çeşme. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 8, s. 277-287). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Galitekin, A. N. (2006). Kocaeli su medeniyeti tarihinden birkaç damla. İzmit: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi-İSU Genel Müdürlüğü Kültür Yayınları, No.1.
Genç, M. (2014). Klasik Osmanlı sosyal-iktisadi sistemi ve vakıflar. Vakıflar Dergisi, 42, 9-17.
Gökbilgin, M. T. (2007). XV. ve XVI. asırlarda Edirne ve Paşa livası vakıflar-mülkler-mukataalar (2. Baskı). İstanbul: İşaret Yayınları.
İnalcık, H. (2014). Devlet-i’ Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-II, tagayyür ve fesad (1603-1656): Bozuluş ve kargaşa Dönemi (1. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
İpşirli Argıt, B. (2017). Hayatlarının çeşitli safhalarında harem-i hümayun cariyeleri 18. yüzyıl (1. Baskı). İstanbul: Kitap Yayın Evi.
İpşirli, M. (1993). Canfeda Hatun. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde(c. 7, s. 150-151). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
İpşirli, M. (1997). Harem. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 16, s. 135-138). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
İpşirli, M. (Haz.) (1989). Tarih-i Selaniki-2 Cilt. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Köprülü, M. F. (2005). İslam ve Türk hukuk tarihi araştırmaları ve vakıf müessesesi (2. Baskı). Ankara: Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş.
Özcan, A. (2002). Kul. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 26, s. 348-350). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Özyalvaç, A. N. (2011). Bir müfettiş raporun erken 20. yüzyıl suriçi sibyan mektebleri. Türkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 345-373.
Pierce, P. L. (1993). The imperial harem. New York: Oxford University Press.
Sakaoğlu, N. (2008). Bu mülkün kadın sultanları-valide sultanlar, hatunlar, hasekiler, kadınefendiler, sultanefendiler (4. Baskı). İstanbul: Oğlak Bilimsel Kitaplar.
Tabakoğlu, A. (2009). Türkiye iktisat tarihi (9. Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları.
Tanışık, İ. H. (1943). İstanbul çeşmeleri: İstanbul ciheti. Ankara: Maarif Vekaleti.
Uluçay, M. Ç. (2011). Harem II (4.Baskı). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Uzunçarşılı, İ. H. (2014). Osmanlı devletinin saray teşkilatı (4. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ünal, M. A. (2011). Paradigma- Osmanlı tarih sözlüğü (1.Baskı). İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 42, s. 479-486). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Yediyıldız, B. (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de vakıf müessesi- Bir sosyal tarih incelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Yüksel, H. (1998). Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatında vakıfların rolü (1585-1683) (1.Baskı). Sivas: Dilek Matbaası.
BOA HAT. Dosya: 1535, Gömlek: 24.
BOA MF.MKT Dosya: 893, Gömlek: 36.
BOA MF.MKT Dosya: 911, Gömlek: 52.
BOA İ.DUİT Dosya: 113, Gömlek: 41.
BOA MF.MKT Dosya: 915, Gömlek: 7.