On dokuzuncu yüzyılın sonlarında başlayan ve Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında hızlanan kitlesel göçler, Birinci Dünya Savaşı sonunda kurulan yeni Türk devletinin de en önemli meselelerinden biri haline gelmiştir. 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan’da “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi” sözleşmesi imzalanmıştır. Türkiye’de yaşayan Ortodoks Rum azınlık ile Yunanistan’da yaşayan Müslüman Türk azınlığın değişimi kararlaştırılmıştır. Bu sözleşmenin hükümlerini uygulaması için de Muhtelit Mübadele Komisyonu kurulmuştur. Muhtelit Mübadele Komisyonu, karşılıklı göçü denetlemiş, kolaylaştırmış ve taşınır - taşınmaz malların tasfiyesi ile ilgilenmiştir. Mübadillerin bırakacakları mallara değer biçerek, bırakılan mala karşılık, borç tutarının yazılı olduğu belgeyi mübadile vermek gibi görevleri yerine getirmişlerdir. Türkiye ve Yunanistan’ın resmi temsilcileri olan komisyon üyeleri, bütün muhaceret işleri ile alâkadar olmuşlar, çalışmalarını daha etkin ve yerinden sürdürmek için Tali Komisyonlar kurmuşlardır. Türk ve Yunan Nüfus Mübadelesine ilişkin oluşturulan Muhtelit Mübadele Komisyonu’nda Türkiye’yi Tevfik Rüştü (Aras) başkanlığında bir heyet temsil etmiştir. Komisyonun Atina’daki faaliyetleri sırasında, Tevfik Rüştü Bey sürekli olarak Ankara’ya komisyon toplantıları hakkında bilgi vermiş, tartışma konusu olan hususlarda Ankara’dan talimat beklemiştir. Tevfik Rüştü Bey, Yunanistan’daki Müslüman Türklerin, Türkiye’ye nakilleri esnasında, uğradıkları haksızlıkların giderilmesi ve mal ve mülklerinin mübadele sözleşmesine aykırı olarak ellerinden zorla alınması sürecinde, onların haklarını korumuş, bu konularda gerek komisyonun tarafsız üyeleriyle, gerek Yunan üyeleriyle ve gerekse Yunanistan Hükümeti yetkilileriyle büyük bir mücadele vermiştir. Konuyla ilgili olarak sürekli Ankara’ya, - çoğunlukla Başvekalete, bazen de Hariciye Vekaletine ve Mübadele, İmar ve İskan Vekaletine- ayrıntılı telgraflar göndermiştir. Bu makalede, Muhtelit Mübadele Komisyonunun Türk Heyeti’nin reisi Tevfik Rüştü Bey’in, Atina’dan Ankara’ya gönderdiği telgraflar incelenmiş, mübadelenin gerçekleştiği dönemin bir kısmı değerlendirilmiştir.

Mass migration gained momentum during the last years of the Ottoman State and became an important question in the newly founded Turkish State after the World War I. On 30 January 1923 Turkish-Greek Population Exchange agreement has been signed in Lausanne. Orthodox Rums living in Turkey were to be exchanged with muslim Turks living in Greece according to the agreement. A Mixed Population Exchange Commission established to implement the provisions of the agreement. Mixed Population Exchange Commission, supervised the population exchange and dealt with the question of liquidation of goods. The commission assessed the value of the goods belonging to the exchangees and gave them a paper noting the value of the goods that they were leaving behind. Members of the commission were offical representatives of Turkey and Greece. The head of Turkish delegation was Tevfik Rüştü (Aras). During the activities of the commission in Athens, Tevfik Rüştü Bey sent reports regularly to Ankara about the meetings with Greek delegation and asked for special instructions in sensitive matters. He defended the rights of muslim Turks who were immigrating to Turkey. Most of the Turkish exchangees were stripped of their goods by the Greek officals and that was against the aggreement. To protect the Turkish exchangees Tevfik Rüştü Bey discussed the matter with both neutral members of the commission and Greek delegates. Most of the reports of Tevfik Rüştü Bey were sent to the Office of the Prime Minister, but also some of the reports were sent to Ministery of Foreign Affairs and Ministery of Exchange, Public Works and Housing. In this article, the telegrams sent from Athens to Ankara by Tevfik Rüştü Bey, the Head of the Turkish Delegation of the Miscellaneous Exchange Commission, were examined and some of the period in which the exchange took place was evaluated.