NEŞÂDÂBÂD VE ÇERÂĞAN SAHİLSARAYLARINDA İKİ ÖZEL GÜN: BELGRAD ANTLAŞMASI’NIN KALICI OLARAK TEMDİDİ (NİSAN-MAYIS 1747)

Kutsal Roma Alman İmparatoriçesi Maria Theresia 1740 yılında tahta geçtikten sonra babası VI. Karl’ın imzaladığı 1739 Belgrad Antlaşması’nın Osmanlılarla teyid ve tecdid edilmesini, 1745’ten itibaren I. Franz ismiyle Kutsal Roma Alman İmparatoru olan zevci de Toskana Arşidükü olarak bir dostluk ve barış antlaşmasının akdedilmesini isterler. İstanbul’daki Avusturya daimî elçisi Heinrich von Penkler, bu amaçla Babıali ile özellikle 1746 yılı içerisinde yoğun temaslarda bulunur ve 1747 yılında görevini başarıyla tamamlar. Bu doğrultuda iki araç kullanır: Osmanlı devlet adamlarıyla sahip olduğu iyi ilişkiler ve casusları vasıtasıyla başta Fransızlar olmak üzere çeşitli hasımlarının faaliyetlerinden haberdar olmak. Penkler’in faaliyetleri, Belgrad Antlaşması’nın 1747 yılında kalıcı olarak uzatılmasını sağlar. Bu makale, söz konusu süreci aktaran Penkler’in raporu ışığında, Avusturya ve Türk devlet arşivlerinden yararlanılarak yaşananları mercek altına almaktadır. Çalışmada Penkler’in muhtasar biyografisine, görevi sırasında başvurduğu yollara ve karşılaştığı sorunlara değinilmektedir.

TWO SPECIAL DAYS AT NEŞÂDÂBÂD AND ÇERÂĞAN MANSIONS: THE PERMANENT EXTENSION OF THE TREATY OF BELGRADE (APRIL-MAY 1747)

Following her ascension to the throne in 1740, Maria Theresa, The Empress of the Holy Roman Empire, wished the Ottoman confirmation and renewal of the 1739 Treaty of Belgrade signed by her father, Karl VI. Her husband, the Emperor of the Holy Roman Empire by name of Franz I since 1745, also sought to conclude a treaty of friendship and peace as the Archduke of Tuscany. Heinrich von Penkler, the permanent ambassador of Austria in Istanbul made intensive contacts with the Sublime Porte for this purpose particularly in 1746 and successfully completes his mission in the following year. In order to acquire fruitful outcomes, he used methods such as developing good relations with the Ottoman statesmen as well as being informed by the activities of his various rivals, particularly the Frenchmen through spies under his service. Penkler’s activities causes the extension of the Treaty of Belgrade permanently

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-ı Âsâfî Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Düvel-i Ecnebiye Defterleri (A. DVNS. DVE.d), nr. 57/1 (Nemçelü Ahid Defteri), s. 259-263. A. DVNS. DVE.d, nr. 59/3 (Nemçelü Ahidnâme Defteri), s. 15-23. Cevdet Tasnifi Saray Evrakı (C.SM), nr. 51/2551. Cevdet Tasnifi Hariciye Evrakı (C.HR), nr. 66/3262; nr. 187/9323. Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT), nr. 1428/ 58472.
Avusturya Devlet Arşivi (Österreichisches Staatsarchiv) Haus-, Hof-, und Staatsarchiv (HHStA), Staatenabteilung (StAbt), Türkei I, Karton 222; Karton 228. HHStA, StAbt, Türkei II, Berichte/Weisungen 1746, Karton 11. HHStA, StAbt, Türkei V, Karton 23, 27. HHStA, StAbt, Hausarchiv, Poschakten Jüngere Serie, Karton 28, unfol., 27. Juni 1746.
Altuğ, Uğur, 1740-1755 Tarihli Ecnebi Defterlerine Göre Osmanlı-Avusturya Münasebetleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002.
Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri, C 11, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2016.
Arseven, Celâl Esad, Sanat Ansiklopedisi, C I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1998.
Artan, Tülay, “Hatice Sultan Sahilsarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, IV, (1994), s. 19-20.
Berger, Albrecht, “Die Bosporomachia des Senior Momars”, Zwischen Polis, Provinz und Peripherie: Beiträge zur byzantinischen Geschichte und Kultur. Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik, Vol. 7, ed. Lars M. Hoffmann, Wiesbaden 2005, s. 749-776.
Beydilli, Kemal, Büyük Friedrich ve Osmanlılar: XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Prusya Münâsebetleri, İstanbul Üniversitesi Yayınları No. 3318, İstanbul 1985.
Beydilli, Kemal, İki İbrahim: Müteferrika ve Halefi, 1. bs., Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
Bozkurt, Nurgül, “Avusturya Kapı Kethüdalığı (1700-1736)”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, XIII (2002), s. 245-259.
Bozkurt, Nurgül, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı-Avusturya Münasebetleri (1740-1788), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2000.
Can, Selman, Belgelerle Çırağan Sarayı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
Çevik, Can, Naili Abdullah Paşa Defter-i Teşrifat (Metin-Değerlendirme), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2018.
Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C 4, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972.
Demir, Uğur, Osmanlı Hizmetinde Bir Mühtedî Humbaracı Ahmed Paşa, 1. bs., Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
Doğan, Muhammet Nur, “Esad Efendi, Ebûishakzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XI, (1995), s. 338-340.
Eldem, S. Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, C 2, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayını, İstanbul 1974.
Emecen, Feridun M., “Ahmed Paşa, Şehlâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, II, (1989), s. 114.
Ercan, Hüseyin Onur, Pasarofça Antlaşması (1718) ve Diplomasi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2019.
Eruz, A. Fulya, “Sahilsaray”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXV, (2008), s. 530-532.
Göynüklü Ahmed Efendi, Târîh-i Göynüklü (Osmanlı Tarihi, 1123-1172 / 1711-1759), haz. Songül Çolak – Metin Aydar, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2019.
Gülersoy, Çelik, Çerâğan Sarayları, 1. bs., Çelik Gülersoy Vakfı, İstanbul 1992.
Gülersoy, Çelik, “Çırağan Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, II, (1994), s. 503-505.
Hakverdioğlu, Metin, Ebced Çözümlemeleri İle Faiz Efendi-Şakir Bey Mecmuasında Lale Devri Tarih Manzumeleri, Gece Kitaplığı, Ankara 2019.
Hamadeh, Shirine, Şehr-i Sefa. 18. Yüzyılda İstanbul, çev. İlknur Güzel, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
Hammer, Joseph von, Geschichte des Osmanischen Reiches, XVII, Hartleben’s, Pest 1831.
Hammer, Joseph von, Geschichte des Osmanischen Reiches, XVIII, Hartleben’s, Pest 1832.
İpşirli, Mehmet, “Mehmed Emin Efendi, Hayâtîzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXVIII, (2003), s. 462.
İpşirli, Mehmet, “Mehmed Zeynî Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXVIII, (2003), s. 541-542.
İzzî Süleyman Efendi, İzzî Tarihi (Osmanlı Tarihi, 1157-1165 / 1744-1752), haz. Ziya Yılmazer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2019.
Kadı Ömer Efendi, “Mahmud I. Hakkında 1157/1744 – 1160/1747 Arası Ruznâme”, haz. Özcan Özcan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1965.
Kalfazade, Selda, “Çırağan Sahilsarayı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VIII, (1993), s. 304-306.
Karagöz, Hakan, Habsburg Gözüyle Bir Osmanlı Elçisi: Mustafa Hattî Efendi’nin Viyana Günleri (1748), 1. bs., Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.
Kumbar, Özlem, Lale Devri’nin Lalesi: Çiçek Üzerinden Dönem Sorgulaması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2016.
Kurtaran, Uğur, “Heinrich Christoph Freihher Von Penkler’in İstanbul Elçiliği ve Faaliyetleri”, Cappadocia Journal of History And Social Sciences, X, (2018), s. 222-251.
Kurtaran, Uğur, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Avusturya Siyasi İlişkileri”, Journal of History School, XVII, (2014), s. 393- 419.
Montagu, Lady, Türkiye Mektupları 1717-1718, çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser nr. 12, İstanbul 1973.
Özcan, Tahsin, “Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXIV, (2007), s. 288-290.
Özyalvaç, Şükriye Pınar, İstanbul Konut Mimarisinde Lüks ve Konfor (18. Yüzyıl), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2015.
“Penklervon. Penkler, Heinrich Christoph Freiherr Von. Print.”, Avusturya Millî Kütüphanesi (ÖNB), Bildarchiv und Grafiksammlung, Signaturen PORT_00140090_01.
Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid ve Zeyli, C I, haz. Abdülkadir Özcan vd., Klasik Yayınları, İstanbul 2013.
Reindl-Kiel, Hedda, “Der Duft der Macht: Osmanen, islamische Tradition, muslimische Mächte und der Westen im Spiegel diplomatischer Geschenke”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 95, (2005), s. 195-258.
Rousseau, François, “L’Ambassade du Comte de Castellane á Constantinople 1741-1747”, Revue des questions historiques, LXX, (1901), s. 410-437.
Savaş, Ali İbrahim, Mustafa Hattî Efendi Sefâretnâmesi, 1. bs., Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
Savaş, Ali İbrahim, “XVIII. Asırda Osmanlı-Avusturya İlişkileri”, Askeri Tarih Bülteni, XXXII, (1992), s. 38.
Spiller, Brigitta, “Joseph Freiherr von Penkler (1751-1780)”, (ungedruckte philosophische Dissertation), Universität Wien, Wien 1966.
Spuler, Bertold, “Die Europäische Diplomatie in Konstantinople bis zum Frieden von Belgrad (1739)”, Jahrbücher für Kultur und Geschichte der Slaven, XI, (1935), s. 313-366.
Şem‘dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi, Mür’i’t-Tevârih, C I, haz. Münir Aktepe, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976.
Tanman, Mehmet Baha, Büyük Mecidiye Camii ve Ortaköy, 1. bs., Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmûʽası, 1 Haziran 1329, cüz: 20, İstanbul 1331.
Testa, Marie de, Antoine Gautier, Drogmans, diplomates et ressortissants Européens auprès de la porte Ottomane, Les Éditions Isis, İstanbul 2003.
Unat, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, 4. bs., Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi: Sâmî ve Şâkir Tarihleriyle Birlikte, haz. Mesut Aydıner, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
Wurm, Heidrun, “Entstehung und Aufhebung des osmanischen Generalkonsulates in Wien (1726– 1732). Eine Relation Heinrich von Penklers aus dem Jahr 1761”, Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchives, XLII, (1992), s. 152-176.
Wurzbach, Constant von, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich, enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche 1750 bis 1850 im Kaiserstaate und in seinen Kronländern gelebt haben, Band 21, Verlag der Universitäts-Buchdruckerei von L. C. Zamarski, Wien 1870.
Zedinger, Renate, “Vom “Sprachknaben” zum Internuntius. Freiherr Heinrich Christoph von Penckler (1700-1774) im diplomatischen Dienst an der Hohen Pforte”, Kuppeln Korn Kanonen. Unerkannte und unbekannte Spuren in Südosteuropa von der Aufklärung bis in die Gegenwart, ed. Ulrike Tischler – Hofer, Renate Zedinger, Studienverlag, Innsburg 2010, s. 215-242.
Zinkeisen, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C 5, 1. bs., çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2011.
Avusturya Millî Kütüphanesi (ÖNB/BAG), “Penkler, Heinrich Christoph Freiherr Von. Print, Signaturen PORT_00140090_01”, http://data.onb.ac.at/rec/baa9020789 [Erişim tarihi: 11.02.2021].