BAKÜ DEVLET ÜNİVERSİTESİ: DOĞU’NUN AVRUPA TARZINDAKİ İLK YÜKSEKÖĞRETİM KURUMUNUN KURULUŞ SERÜVENİ

28 Mayıs 1918’de kurulan ve sadece 23 ay süren Azerbaycan Cumhuriyeti, ekonomik, sosyal ve siyasi alanların yanında halkın eğitimi konusunda da önemli adımlar attı. Bu adımlar arasında okulların millileştirilmesi, Azerbaycan Türkçesinin resmi yazışmalarda kullanılması, Osmanlı coğrafyasından öğretmenler davet edilmesi ve yeni dersliklerin yapılması en önemlilerinden birkaçı idi. Fakat hükûmetin bu konuda aldığı en önemli karar, bütün Müslüman doğusunda ilk defa Avrupa tarzında bir devlet üniversitesini açması oldu. Kasım 1919’da Bakü’de bir devlet üniversitesi açmayı başaran dönemin aydınları, ülkenin eğitimi ve gelişimi adına çok büyük bir ufka sahip olduklarını göstermiş oldu. Bu yüzden Bakü’de kurulan üniversite Azerbaycan halkına bahşedilen büyük bir armağan sayıldı. Bu çalışmada Bakü Üniversitesi’nin kurulması süreci anlatılmıştır. Süreçle ilgili tarihi serüven anlatılırken oldukça kıt maddi kaynaklara dayanarak, bilim adamı ve öğrenci yetersizliğine rağmen kuruluş aşamasının ülkede ne tür tartışmalara sebep olduğu, mecliste üniversite projesinin hangi tartışmalar altında görüşüldüğü üzerinde durulmuştur. Çalışma yapılırken dönemin ulaşılabilen arşiv kaynakları, basını ve araştırma eserleri irdelenmiş, konu objektif olarak ele alınmaya çalışılmıştır.

BAKU STATE UNIVERSITY: THE FOUNDATION ADVENTURE OF THE FIRST EUROPEAN-STYLE HIGHER EDUCATION INSTITUTION OF THE EAST

The Republic of Azerbaijan, which was founded on May 28, 1918 and lived for only twenty three months, took important steps in public education. Among these steps, nationalization of schools, the use of Azerbaijani Turkish in official correspondence, the invitation of instructors from the Ottoman Empire and the writing of new curriculum were the most significant. Apart from these, the decisive move of the government was opening of a European-style public university for the first time among Muslim states in the Eastern world. The intellectuals of the period who succeeded in opening a State University in Baku in November 1919 showed that they had a broad vision for education and development of the country. Therefore, the university was considered as an important gift to the people of Azerbaijan. In this study, the establishment process of Baku University is discussed. The historical adventure related to the process was explained by the fact that despite scarcity in financial resources, the lack of scientists and students, debates and controversies occurred. This paper deals with the nature of these debates regarding the university project in the Azerbaijan Parliament. The archival sources, articles in the press and research works were examined and the subject was discussed in an original and objective manner.

PDF

___

I. Arşiv Kaynakları Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi, Fond 51, Siyahı 2, İş 4, Vereg 32, s. 1-3. Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi, Fond 895, Siyahı 1, İş 119, Vereg 1, 2. Azerbaycan Respublikası Devlet Arhivi, Fond 895, Siyahı 3, İş 73, Vereg 57-58. Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Sotsial’no-Politiçeskoy İstoriy, Fond 2, Opıt 1, Delo 4634, List 1. Tsentral’nıy Gosudarstvennıy Arhiv Sankt-Peterburga, Fond 1000, Opıt 1, Delo 98, List 1-3.
II. Gazeteler “Akt Nezavisimosti Gruziy”, Borba, 28 Maya 1918. “Azerbaycan Darülfünununda”, Azerbaycan, 20 Noyabr’ 1919. “Azerbaycan Darülfünununun Açılması ve İlk Hutbe”, Azerbaycan, 19 Noyabr’ 1919. “Azerbaycan Meclisi Mebusanında”, Azerbaycan, 2 Eylül 1919. “Azerbaycan Meclisi Mebusanında”, Azerbaycan, 31 Ağustos 1919. “Bakü Darülfünun Komissiyasında”, Azerbaycan, 26 May 1919. “Darülfünun Açılması”, Azerbaycan, 23 Ağustos 1919. “Darülfünun Hakkında”, Azerbaycan, 10 İyul’ 1919. “Darülfünun Hakkında”, Azerbaycan, 9 İyul’ 1919. “Darülfünun Komisyonunda”, Azerbaycan, 3 İyun’ 1919. “Darülfünun”, Azerbaycan, 25 Eylül 1919. “K Grajdanam Rossiy”, Raboçiy i Soldat, 25 Oktyabrya 1917. “Nezavisimıy Azerbaycan”, Borba, 30 Maya 1918. “Padeniye Kavkazskogo Pravitel’stva”, Veçer Petrograda, 2 İyunya 1918. “Raspad Zakavkazskogo Pravitel’stva”, Krasnaya Armiya, 2 İyunya 1918. “Zayavleniye Armyanskogo Natsional’nogo Soveta”, Borba, 1 İyunya 1918.
“Azerbaycan Dilinin Dövlet Dili Elan Olunması Hakkında Karar”, Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti Ensklopediyası, C 1, Lider Neşriyyatı, Bakı 2004.
“Azerbaycan Dövlet Universiteti”, Azerbaycan Sovet Ensklopediyası, C 1, Azerbaycan Sovet Ensklopediyasının Baş Redaksiyası, Bakı 1976.
“Bakı Dövlet Universitetinin Nizamnamesi”, Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti Ensklopediyası, C 1, Lider Neşriyyatı, Bakı 2004.
“Bakı Dövlet Üniversiteti”, Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti Ensklopediyası, C 1, Lider Neşriyyatı, Bakı 2004.
“Tbilisskiy Gosudarstvennıy Universitet İmeni İ. V. Stalina”, Bol’şaya Sovetskaya Ensklopediya, Tom 42, Gosudarstvennoye Nauçnoye İzdatel’stvo Bol’şaya Sovetskaya Ensklopediya, Moskva 1956.
Alimirzayev, Halil, Azerbaycanskiy Gosudarstvennıy Universitet za 50 Let, Azerbaycanskoye Gosudarstvennoye İzdatel’stvo, Baku 1969.
Atakişiyev, Aslan, M. E. Resulzade Adına Bakı Dövlet Universitetinin Tarihi, C 1, Bakı Universiteti Yayınları, Bakı 1991.
Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920), ed. Nigar Ağamalıyeva, Elm Neşriyyatı, Bakı 1998.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920): Parlament (Stenografik Hesabatlar), C 2, Azerbaycan Neşriyyatı, Bakı 1998.
Azerbaycan Tarihi: 1900-1920, C 5, Elm Neşriyyatı, Bakı 2001.
Azerbaycanskaya Demokratiçeskaya Respublika (1918-1920): Zakonodatel’nıye Aktı (Sbornik Dokumentov), İzdatel’stvo Azerbaycan, Baku 1998.
Emrahov, Ziyad – Samir İsmayılov, Bakı Dövlet Üniversitetinin Tarihi, Elm ve Tehsil Yayınevi, Bakı 2019.
İsayev, Nazim, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Hökumetinin Maarif ve Medeniyyet Sahesindeki Fealiyyetleri”, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 80: Genç Tedgigatçıların Megaleler Toplusu, ed. Yakup Mahmudov, Bakı Üniversiteti Neşriyatı, Bakı 1998.
İsmayılov, Eldar, Oçerki po İstoriy Azerbaycana, İzdatel’stvo Flinta, Moskva 2010.
İsmayılov, İsrafil, Azerbaycan Halkının Siyasi Medeniyyeti (XX Esr), Zaman Neşriyatı, Bakı 2002.
Meherremov, Abel, Bakı Dövlet Universiteti 90, Bakı Üniversiteti Neşriyyatı, Bakı 2009.
Merdanov, Misir, Azerbaycan Tehsil Tarihi, C 1, Tehsil Neşriyyatı, Bakı 2011.
Nazarli, Aziza, Narodnoye Obrazovaniye v Azerbaycanskoy Respublike, İzdatel’stvo Nurlan, Baku 2008.
Razumovskiy, Vasiliy – Aleksandr’ Makovelskiy, Bakı Şeherinde Üniversitetin Yaradılması, Nurlar Neşriyyatı, Bakı 2014.
Razumovskiy, Vasiliy, “Osnovaniye Universiteta v Gorode Baku”, İzvestiya Bakinskogo Universiteta, (Baku 1922), No. 2, s. 4-23.
Resulzade, Memmed Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i teşekkülü ve şimdiki vaziyeti), Azerbaycan Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği M. E. Resulzade Yayın Merkezi, İstanbul 1990.
Rzayev, Azad – Boran Aziz, “Natsional’noye Dostoyeniye Azerbaycanskogo Naroda”, Tarih ve Onun Problemleri, No. 3, (Bakı 2009), s. 62-69.
Sadıgov, Ramin, “Rus İhtilallerinin Azerbaycan’a Etkileri: Bağımsızlığa Giden Yol”, Gazi Türkiyat Dergisi, S 16, (Bahar 2015), s. 165-185.
Seyidov, Yusif – Seide Abbasova, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinde Dil, Mekteb ve Tedris Problemleri, Bakı Universiteti Neşriyyatı, Bakı 2010.
Süleymanov, Manaf, Eşitdiklerim, Okuduklarım, Gördüklerim, Kanun Neşriyyatı, Bakı 2012.
Tahirzade, Edalet – Oğuztoğrul Tahirli, Azerbaycan Cumhuriyyeti Telebeleri, Teas Press Neşriyyatı, Bakı 2016.
XIX. Esr-XX. Esrin Birinci Yarısı Azerbaycan Maarifçiliyi ve Maarifçileri, Ziya Neşriyyatı, Bakı 2013.