DIYARBAKIR KALESI CEPHANESI (1740-1746)

Yeniçağda Osmanlı hâkimiyetindeki şehirlerin önemli bir kısmının kale-kent şeklinde olduğu görülmektedir. Bu tip şehirler içerisinde dikkat çekenlerden biri de Diyarbakır’dır. Diyarbakır kale-kentinin İran sınırına yakın olması ve Osmanlıların da uzun süre İran’da kurulan devletlerle savaş içinde olması, Diyarbakır’ın önemini artırmıştır. 1639 Kasrışirin Antlaşması’ndan sonra uzun süren çatışmasızlık döneminin XVIII. yüzyılda bozulması, sınır bölgesine yakın olan Diyarbakır’ın, çevresindeki kale-kentler için lojistik destek merkezi olarak da kullanılmasına sebep olmuştur. Bu çalışmada, 1743-1746 Osmanlı-İran savaşının da yaşandığı 1740-1746 tarihleri arasında Osmanlı merkezi yönetiminin Diyarbakır Kalesi cephanesine verdiği önem üzerinde durulacak ve bu cephane etrafında gelişen olaylar bağlamında Diyarbakır kent tarihinin bir kesitine ışık tutulmaya çalışılacaktır. Osmanlı yönetimi, zikredilen savaş yüzünden bu dönemde Diyarbakır Kalesi cephanesine payitaht İstanbul’dan yüklü miktarda mühimmat sevk etmiştir. Ayrıca Diyarbakır Kalesi’nde mevcut cephaneden ayrı olarak bir serasker takımı oluşturmuştur. Gönderilen mühimmat arasında yer alan barutun cephanede korunması için kırık olan barut varilleri tamir ettirilmiştir. Bu dönemde Nadir Şah’ın kuşattığı şehirlerden biri olan Musul’a Diyarbakır cephanesinden mühimmat gönderilmiş, azalan Diyarbakır Kalesi cephanesi ise Halep Kalesi’nden sevk edilen mühimmatla yeniden doldurulmaya çalışılmıştır.

DIYARBAKIR FORTRESS ARMORY (1740-1746)

It is seen that a significant part of the cities under Ottoman rule in the Early Modern Age is in the form of fortress-city. Diyarbakır is one of the remarkable cities of this type. The importance of Diyarbakır was increased by the fact that the fortress-city of Diyarbakır was close to the Iranian border, and that the Ottomans were in war with the states established in Iran for a long time. Breaking down the longtime peace period in the 18th century after 1639 Kasrışirin agreement caused Diyarbakır to be used also as a logistic support centre for the fortress-cities its around. In this study, the importance of Diyarbakır Fortress armory given by Ottoman central administration between the years of 1740-1746, when the Ottoman-Iran war took place, will be emphasized and it will be tried to shed light on a section of the history of Diyarbakır in the context of the events around this armory. In this period, the Ottoman administration sent a large amount of ammunition from Istanbul to Diyarbakır. A serasker takımı (army ammunition) was formed ın addition to the ammunition existed in Diyarbakır Fortress. The broken gunpowder barrels were repaired in order to protect the gunpowder sent with the ammunition. In this period, ammunition was sent to Mosul, which is one of the cities surrounded by Nadir Shah, from Diyarbakır; then the reduced ammunition of Diyarbakır Fortress was refilled with the ammunition sent from the Fortress of Aleppo.

PDF

___

Ali Emiri-Mahmud I (AE.SMHD.I.): nr. 54/3303; 163/12311; 213/16797.
Bâb-ı Defterî-Başmuhasebe Cebehane-i Âmire Defterleri (D.BŞM.CBH.d.): nr. 18415.
Bâb-ı Defterî-Başmuhasebe Tophâne-i Âmire Defterleri (D.BŞM.TPH.d.): nr. 18657.
Cevdet-Askeriye (C.AS.): nr. 226/9577; 195/15258; 226/9578; 421/17480; 671/28195; 831/35442; 861/36860; 979/42664; 1008/44123; 1030/45169.
Aktepe, M. Münir, 1720-1724 Osmanlı-İran Mü̈nâsebetleri ve Silâhşör Kemânî Mustafa Ağa’nın Revân Fetih-nâmesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
Demlikoğlu, Uğur, “Osmanlı Devleti’nin 18. Yüzyılda Bazı Şark Kalelerinde Bulundurduğu Harp Malzemeleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24/2, (2014), s. 277-294.
Dinç, Fasih, “Osmanlı Diyarbakır’ında Keleğin Yapımı ve Kullanımı”, Osmanlıdan Gü̈nü̈mü̈ze Diyarbakır, ed. İbrahim Özcoşar vd., İstanbul 2018, s. 61-100.
Diyarbekir Şer‘iyye Sicillleri Âmid Mahkemesi, C 2, ed. Ahmet Zeki İzgöer, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Diyarbakır 2013.
Diyarbekir Şer‘iyye Sicillleri Âmid Mahkemesi, C 3, ed. Ahmet Zeki İzgöer, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Diyarbakır 2014.
Ertaş, Mehmet Yaşar, Sultanın Ordusu (Mora Fethi Örneği 1714-1716), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.
Genç, Serdar, Lale Devrinde Savaş: İran Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013.
Göger, Veysel, Nâdir’in Vekâyi‘-i Pü̈r-Sanâyi‘-i Bedâyi‘ Adlı Eseri (İnceleme ve Metin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2009.
Göyünç, Nejat, “Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, Belleten, LXV/243, (2001), s. 655-665.
Işık, Rukiye, Osmanlı-İran Seferlerinin Lojistik Hazırlıkları (1630-1750), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas 2011.
İşbilir, Ömer, “Erzurum, Diyarbakır ve Van Kaleleri Mühimmâtına Dair”, İslam Öncesinden Çağdaş Tü̈rk Dü̈nyasına: Prof. Dr. Gü̈lçin Çandarlıoğlu’na Armağan, ed. Hayrunnisa Alan vd., Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 2008, s. 419-443.
Koç, Yahya, 149 Numaralı Mü̈himme Defteri (1155-1156/1742-1743), İnceleme-Çeviriyazı-Dizin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011.
Külbilge, İlker, 18. Yü̈zyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1703-1747), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2010.
Küpeli, Özer – İlker Külbilge, “III. Ahmed Devri’nde Osmanlı-İran İlişkileri”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Nevşehir, ed. İlyas Gökhan vd., Konya 2018, s. 680-698 .
Orhonlu, Cengiz – Turgut Işıksal, “Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar: Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, Tarih Dergisi, XIII/17-18, (1963), s. 77-102.
Öztürk, Temel, “İran Seferleri Organizasyonunda Gümüşhane’nin Rolü (1723-1746)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S 14, (2013), s. 9-18.
Öztürk, Temel, Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferlerinde Savaş ve Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon 2011.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtında Kapukulu Ocakları, C II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.