Fenerli Aristokrasisinde Proto-Milliyetçi Bir Örnek: Aleksandros İpsilantis ve Filiki Eteria

İstanbul’un fethinin ardından Bizans İmparatorluğu’nun hayatta kalan ve Batı’ya iltica etmeyen aristokrat aileleri Osmanlı Devleti ile bir uzlaşıya giderek İstanbul’da kalmıştır. Ortodoks Rum Patrikhanesinin bulunduğu Fener semtinde yaşamaları nedeniyle Fenerliler olarak adlandırılan bu elit aileler, Osmanlı döneminde de gerek devletin, Rum milleti ile olan ilişkilerinde aracılık yapmaları gerekse zenginlikleri ve bilgi birikimleri ile devlet kademelerinde önemli görevler üstlenmiştir. Bu görevler onları Osmanlı sultanı ve çevresine yakınlaştırırken aynı zamanda sultanın otoritesi altındaki Hristiyan egemenler olarak Osmanlı yönetim sistemine entegre etmiştir. Bu nedenle katı bir ideolojiye sahip siyasi ve sosyal bir grup oluşturmayan Fenerli elit aileler, kendi güçlerinin ve çıkarlarının Müslüman yöneticilerinin yararına olacak şekilde çalışmak olduğunu kavrayarak önemli devlet makamları için birbirleriyle de kıyasıya rekabet etmiştir. Ancak bu elit ailelerden birine mensup Aleksandros İpsilantis’in Osmanlı Devleti’nin siyasi yapısından ayrılarak Yunan bağımsızlığını hedefleyen Filiki Eteria adlı örgütün başkanlığına geçmesi ve ardından da geniş çaplı bir isyan başlatması Osmanlı Devleti nezdinde tüm Fenerlilerin güç ve itibar kaybetmesine neden olmuştur. Bu çalışma, Fenerliler arasında proto-milliyetçi bir hizip olarak kabul edilen Aleksandros İpsilantis ve onun başkanı olduğu Filiki Eteria isimli örgütün tarih yazımımızda karıştırılan ve az bilinen yönlerine ışık tutmayı amaçlamaktadır. Rusya’dan beklediği desteği bulamayan ve Tuna Prenslikleri’nin yerel dinamiklerini iyi hesap edemeyen İpsilantis, 1821 İsyanı’nda başarısız olmuştur. Ancak Filiki üyeleri tarafından kısa süre sonra Mora ve Adalar’da yeni bir isyan başlatılmıştır. Çoğunluğunun belirgin bir ideolojiye ve siyasi duruşa sahip olmadığı Fenerliler ise bir süre sonra Osmanlı Devleti’nin ihtiyaç duyduğu nitelikte memurlar olarak devlete hizmet etmeyi sürdürmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Fenerliler, Filiki Eteria, Aleksandros İpsilantis, Yunan İsyanı, milliyetçilik

A Proto-Nationalist Example in the Phanariot Aristocracy: Alexsandros Ypsilantis and Philiki Etaireia

Noble families of the Byzantine Empire, which survived or did not immigrate to the west after the conquest of Istanbul came to an agreement with the Ottoman Empire and remained in Istanbul. As they lived in the quarter of Fener (Fanari), these elite families were called as “Phanariot” and obtained important posts in the state echelons for they mediated between the Greek speaking subjects and the Empire, and for their wealth and intellectual abilities. These posts gained them a closer relationship with the Ottoman sultan and palace as well as integrating them to the Ottoman government system as Christian sovereigns under the Sultan’s authority. The Phanariot elite families, which did not form a political and social group with a strict ideology, realized that their interest and benefits lied in working on behalf of the Muslim rulers and competed with each other fiercely in order to obtain important positions within the state. However, Alexandros Ypsilantis, who belonged to one of these elite families began to lead an organization called Philiki Etaireia, which aimed to depart from the Ottoman political structure and obtain Greek independence. He thus initiated a broad uprising and this caused all the Phanariot to lose their power and reputation in the eyes of the Ottoman state. This work aims to shed light on Alexandros Ypsilantis, who was regarded as the leader of protonationalist clique among the Phanariots and the organization called Philiki Etaireia presided by him, and discuss some aspects of the matter which are not well-known or confused in our historiography. The rebellion attempt in 1821 failed due to lack of expected support from Russia and miscalculation of local dynamics in Danube Principalities by Ypsilantis. However the new uprising planned by Philiki members spread through Peloponnese and the Aegean islands. On the other hand, the residents of Phanariots, most of whom with no significant ideology or political stance, regained their lost reputation and continued to serve their state as competent officers needed by Ottoman state.

Keywords:

Phanariots, Philiki Etaireia, Alexandros Ypsilantis, Greek Rebellion, nationalism,

PDF

___

Kapodistrias, Ioannis, Arheion Ioannou Kapodistria Autobiografia, C/A, ed. Kostas Dafnis, K.T. Dimaras, Aristidis Stergellis, çev. G. Ploumidis, Etaıreia Kerkiraikon Spoudon Yayınları, Kerkira 1976.
_____, Arheion Ioannou Kapodistria, C/ST, ed. Κ. Dafnis, çev. G. Ploumidis, Etaıreia Kerkiraikon Spoudon Yayınları, Kerkira 1984.
Philemon, Ioannis, Ιstorikon peri Filikis Etaırias, yay. T. Kontaksi, Ν. Loulaki, Nauplia 1834.
_____, Dokimon Ιstorikon peri tis Εllinikis Εpanastaseos, yay. P. Soutsa, A. Ktena, Atina 1859.
Anagnostopulu, Athanasia, “Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi Patrikhane, Cemaat Kurumları, Eğitim”, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Gayrimüslimler, ed. Pinelopi Stathis, çev. Foti ve Stefo Benlisoy, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011, s. 1-38.
Anderson, Matthew Smith, Doğu Sorunu, 1774 – 1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme, çev. İdil Eser, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010.
Aslantaş, Selim, Osmanlı’da Sırp İsyanları 19. Yüzyılın Şafağında Balkanlar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
Atabay, Mithat, Aydınlanma Çağı ve Avrupa, Nobel Yayınları, Ankara 2004.
Balcı, Sezai, Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bâb-ı Âli Tercüme Odası, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
Bayraktar-Tellan, Elif, “Bir Osmanlı Müverrihi: Athanasios Komnenos Hypsilantis”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 35/2, (2018), s. 175-187.
Beydilli, Kemal,“Küçük Kaynarca Antlaşması”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 6, (2002), s. 524-527.
Bilge, Mustafa L., “Akkirman”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2, (1989), s. 269-270.
Bostan, İdris, “Narda”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 32, (2006), s. 385-387.
Brewer, David, The Greek War of Independence The Struggle for Freedom Ottoman Oppression and Birth of the Modern Greek Nation, The Overlook Press, New York 2001.
Bushkovitch, Paul, Rusya’nın Kısa Tarihi, çev. Mehmet Doğan, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2016.
Calhoun, Craig, Milliyetçilik, çev. Bilgen Sütçüoğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007.
Clogg, Richard, Modern Yunanistan Tarihi, çev. Dilek Şendil, İletişim Yayınları, İstanbul 1997.
Dadyan, Saro, Osmanlı’nın Gayrimüslim Tarihinden Notlar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2011.
Demirhan, Hasan, Yunanistan’da Emperyalist Kavga (1914-1918), İdil Yayıncılık, İstanbul 2012.
Dimakis, Ioannis D., “Ο Aleksandros Ypsilantis prin apo tin Epanastasi tou 1821”, Μnimi Αleksandros Ypsilanti 200 Hronia apo tin Gennisi tou(1792 – 1992), Μakedonikon Spoudon Yayınları, Selanik 1995, s. 35-46.
Emecen, Ferudun, “İsmâil”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 23, (2001), s. 82-84.
Grigoriadis, Ioannis N., Kutsal Sentez Yunan ve Türk Milliyetçiliğine Dini Aşılamak, çev. İdil Çetin, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
Güllü, Ramazan Erhan, Türkiye’de Gayrimüslimlerin Yönetimi Osmanlı’dan Cumhuriyet’e, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2018.
Hatzopoulos, Konstantinos K., “Ο Thesmos tou «Genikou Epıtropou tis Arhis» tis Filikis Εtaıreias kaı o Aleksandros Ypsilantis”, Μnimi Αleksandros Ypsilanti 200 Hronia apo tin Gennisi tou (1792 – 1992), Μakedonikon Spoudon Yayınları, Selanik 1995, s. 77-86.
Jelavich, Barbara, Balkan Tarihi 18 ve 19.Yüzyıllar, C 1, çev. İhsan Durdu, Haşim Koç, Gülçin Tunalı Koç, Küre Yayınları, İstanbul 2013.
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C 5, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
Karpat, Kemal, “Eflak”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 10, (1994), s. 466-469.
_____, “Etnik Kimlik ve Ulus-Devletlerin Oluşumu”, Osmanlı, 2, (1999), s. 17-34.
_____, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Milliyetçilik, çev. Recep Boztemur, Timaş Yayınları, İstanbul 2012.
Kenanoğlu, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
Kitsikis, Dimitri, Türk-Yunan İmparatorluğu, çev. Volkan Aytar, İletişim Yayınları, İstanbul 1996.
Koliopoulos, John S. – Thanos Veremis, Modern Greece: A History since 1821, Wiley-Blackwell, West Sussex 2010.
Küçük, Cevdet, “Oniki Ada”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 33, (2007), s. 353-355.
Macar, Elçin, Cumhuriyet Döneminde İstanbul Rum Patrikhanesi, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
Mansel, Philip, Konstantiniyye Dünyanın Arzuladığı Şehir 1453-1924, çev. Şerif Erol, Everest Yayınları, İstanbul 2011.
Maxim, Mixai, “Kantemiroğlu (Dimitrie Kantemir)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 24, (2001), s. 320-322.
Mazarakis-Ainian, I. K., Η Filiki Etaıreia, Εthniko Ιstoriko Μouseio Yayınları, Αtina 2007.
Mazour, Anatole G., The First Russian Revolution 1825 Dekembrist Movement İt’s Origins, Development and Signifiance, University of California Press, California 1937.
McNeill, William, Avrupa Tarihinin Oluşumu, çev. Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, İstanbul 2008.
Milas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
Ortaylı, İlber, “Gospodarlık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 14, (1996), s. 115-116.
_____ , “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarih Yazımı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, s.147-156.
Öz, Mehmet, Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumları, Dergah Yayınları, 2005.
Özcan, Abdülkadir, “Boğdan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 6, (1992), s. 269-271.
Özkaya, Yücel, “Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Ayanlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”, Belleten, XLII/168, (1978), s. 667-723.
_____, “1821 Yunan (Eflâk-Buğdan) İsyanları ve Avrupalıların İsyan Karşısındaki Tutumu”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Tarih Boyunca Türk – Yunan İlişkileri (20 Temmuz 1974’e Kadar), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1986, s. 114-130.
Özvar, Erol, “Voyvoda”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 43, (2013), s. 129-131.
Papageorgiou, Stefanos P., Αpo To Genos Sto Εthnos H Themeliosi tou Ellinikou Kratos 1821 – 1862, Papazisi Yayınları, Atina 2005.
Papakostas, Lefteris, Anarhikos Politeuomenoi Diplomatia kaı Politiki stin Neoteri Ellada 1821-1936, Angelaki Yayınları, Atina 2014.
Petridis, Pavlos B., “Aleksandros Ypsilantis kaı Ioannis Kapodistrias H koini tous Poreia ston Agona tis Ethnikis Anagennisis”, Mnimi Aleksandros Ypsilanti 200 Hronia apo tin Gennisi tou (1792 – 1992), Makedonikon Spodon Yayınları, Selanik 1995, s. 47-58.
Petropulos, John A., Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece 1833-1843, Princeton University Press, New Jersey 1968.
Philliou, Christine,“Osmanlı Yönetiminde Fenerli Nüfuzun Çözümlenmesi”, Toplumsal Tarih Dergisi, çev. Nilüfer İlkaya, 193, (2010), s. 54-69.
Phillips, Alison W., The War of Greek Independence 1821 to 1833, Smith Elder Co., London 1897.
Rodakis, Periklis, O Aleksandros Ypsilantis kai H Filiki, Gordios Yayınları, Atina 1996.
Salışık, Selahattin, Tarih Boyunca Türk Yunan İlişkileri Tarihi ve Etnik’i Eterya, Kitapçılık Yayınları, İstanbul 1968.
Sezer-Feyzioğlu, Hamiyet, Bir Osmanlı Valisinin Hazin Sonu Tepedelenli Ali Paşa İsyanı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2017.
Sparo, Olga Borisovna, H Apeleutherosi tis Ellados kaı H Rosia (1821-1829),çev. A. Sarantopoulou, G. Feksi Yayınları, Atina 1971.
Svolopoulou, Konstantinos, “O Aleksandros Ypsilantis kai i Eksegersi stis Paradounavies Igemonies Mia Epanektimisi”, Mnimi Aleksandros Ypsilanti 200 Hronia apo tin Gennisi tou (1792 – 1992), Makedonikon Spoudon Yayınları, Selanik 1995, s. 59-76.
Şakiroğlu, Mahmut H., “Osmanlılarda Tercüman”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 40, (2011), s. 490-492.
Türkçe Yunanca Sözlük, Doğu Dil ve Kültürleri Merkezi, Atina 2009.
Vakalopoulos, Apostolos E., “Tharralea ipostiriksi tou Aleks. Ypsilanti apo ton Μοldovo Logio kai Roso Diplomati Aleks. Stourtza meta tin Apokriksi tou kinimatos apo ton Tsaro Aleksandro A.”, Mnimi Aleksandros Ypsilanti 200 Hronia apo tin Gennisi tou (1792 – 1992), Makedonikon Spoudon Yayınları, Selanik 1995, s. 19-34.
Vernadsky, George, Rusya Tarihi, çev. Doğukan Mızrak, Egemen Ç. Mızrak, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
Vournas, Thasos, Filiki Etaıria: a’ to paranomo organotiko tis, b’ o diogmos tis apo tous Ksenous, Afoi Tolidi Yayınları, Atina 1982.
Yalçınkaya, Alaaddin, M., “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası”, Türkler, 12, (2002), s. 1032-1088.
Yücel, Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXXVIII/152, (1974), s. 657-708.
Papachristou, Panayotis, A., The Three Faces of the Phanarıots: An Inquıry in to the Role and Motivations of the Greek Nobility under Ottoman Rule, 1683 – 1821, (Unpublished Master Thesis), Simon Fraser University, 1992, http://summit.sfu.ca/item/3692 [Erişim tarihi: 25.04.2021].