GRAMER TERİMLERİ ESASINDA ÖZBEK TÜRKÇESİ TERİM TÜRETME YOLLARI ÜZERİNE

Belirli bir alanda uzmanlar tarafından kullanılan ve özel bir anlam taşıyan kelimelere terim denir. Terim türetme, dilin işlekliği için oldukça önemlidir. Dilin canlılığını arttıran terimler, çeşitli yollarla türetilir ve bu türetmeler birbirine örnek teşkil edebilir. Özbek Türkçesi, bugün en çok konuşulan Türk lehçelerinden biridir ve ortak Türkistan Türkçesi yazı dilinin temelini oluşturmaktadır. Günümüzde geniş bir sahada konuşulan Özbek Türkçesi, bilim terimleri oluşturarak kendi terim terminolojisini yaratmıştır. Bu çalışma, Özbek Türkçesindeki terimlerin oluşumunu gramer terimleri esasında inceleyerek lehçenin terim oluşturma yöntemlerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Özbek Türkçesi gramer terimleri incelenirken kaynaklardan 435 gramer terimi taranmıştır. Bu terimlerden 70’e yakını Batı dillerinden alınmıştır. Çağatay Türkçesi döneminde kullanılan Farsça ve Arapça kelimelerden ise doğrudan veya dolaylı olarak 190’a yakın kelime terimleşmiştir. Geriye kalan 175 terim, Türkçe kökenli kelimelerden oluşmaktadır. Gramer terimlerinin %40’ını oluşturan Türkçe kelimelerin önemli bir kısmı günlük hayattan dile aktarılırken 20 kelime Çağatay Türkçesi söz varlığından yani tarihî metinlerden alınarak terimleşmiştir. Farsça ve Arapça kelimelerin önemli bir kısmı doğrudan alınma yerine türetme, kelime birleştirme, özelleşme yoluyla  terimleşmiştir. Bu nedenle Özbek Türkçesinin terim türetme yollarının tespiti için Türkçe türetmelerin tamamına  bu çalışmada yer verilmiştir. İncelenen Terimlerden 50’si  yapım ekleri ile türetilmiştir. İncelediğimiz 435 terimin 112’si tek kelimeden oluşmaktadır. Geriye kalan 323 terimin 119’u isim tamlaması; 145’i sıfat tamlaması; 6’sı isim-fiil grubu; 3’ü edat grubu oluşturmaktadır.  

___

  • Akalın, Şükrü H. (2003). Türkçenin Teknik Terim Zenginliği. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. C.LXXXVI. S. 624. s. 767-778.Avcı, Yusuf (2006). “Fıtrat’ın Hayatı ve İlk Devir Özbekçedeki Dil Bilgisi Terimlerinin Günümüz Özbek ve Türkiye Türkçesindekilerle Karşılaştırılması”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. S. 22. TDK. AnkaraBanguoğlu, Tahsin (1990). Türkçenin Grameri. TDK. AnkaraDeligönül, Mehmet (1982). “Türkçede Terim Üzerine”. Türk Dili Dergisi. Cilt: XLV. Sayı: 367. TDK. AnkaraDilaçar, Agop (1957). “Terim Nedir?” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. Ocak. C. VI. S. 64. s. 207-210Ercilasun, Ahmet B. (Editör). Türk Lehçeleri Grameri. Akçağ Yay. Ankara 2007. 1340 s.Ergin, Muharrem (2012). Türk Dil Bilgisi. Bayrak yay.. İstanbulKaraağaç, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. TDK Yay.. Ankara.Karaağaç, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yay.. Ankara.Karaman, B. İlkay (2009). “Terim Oluşturma Yöntemleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. C. II. s. 45-59.Özbek Tilining İzåhli Luġati -2 Cilt-. (1981). (Redaktör: Z. M. Maġrufåva). Özbekistån Fanlar Akademiyası. Moskova Rus Tili Neşriyatı.Şahin, Hatice (2006). “Terimlerin Genel Dile Yansımasına Dair Bazı Gözlemler”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. No: 20. s. 123-129.Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi. Konya.Üşenmez, Emek. vd. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. Türk Dünyası Vakfı. İstanbul.Wurm, Stefan (1989) “Özbekçe”(Çev: M. Akalın). Türk Dünyası Araştırmaları. Ekim 89. S. 62. İstanbul 139-186.Zülfikar, Hamza (2011) “Terim Sözlükleriyle İlgili Düzenleme ve Belirtisiz Ad Tamlaması Yapısındaki Terimlerde İyelik Ekinin Yitimi”. Türk Dili Dergisi. s. 712. syf. 330-337