ATASÖZLERİ VE DEYİMLERİMİZDE DEVE

Deve, özellikle Araplar arasında büyük bir önem taşımaktadır ve sefinetü’s-sahra (çöl gemisi) olarak anılmaktadır. Arapların deveye verdikleri bu önem, dillerindeki deve ile ilgili kelimelerden de anlaşılmaktadır. Bu anlamda Arapça, deve ile ilgili kelimelerin sayısı bakımından oldukça zengin bir dildir. Hatta cahiliye devri şiirlerinin konularından biri de devedir. Hemen her muallaka şairi, şiirinde deveden bahsetmiştir. Deve, kutsal kitaplarda da anılmıştır. Hz. Peygamber’in hayatının büyük bir kısmı deve sırtında geçmiştir. Araplar kadar olmasa da Türkler de deve yetiştirmiş ve taşımacılıkta develerden yararlanma yoluna gitmişlerdir. Ortaçağ’da, ipek yolu üzerinde bulunan Türk ülkeleri deve kervanlarının geçtiği yerlere dönüşmüştür. Araplarda görülen kadın güzelliğini deveye benzetme âdeti Türklerde de vardır. Yörükler, şişmanca güzel kadınları “maya (dişi deve)” benzetmesi ile övmektedirler. Yine Araplar tarafından önem verilen kızıl develerin Türklerde de kıymetli olduğu görülmektedir. Dede Korkut Hikâyeleri’nde “katar katar kızıl develer”, “şahbaz atlar su içtiği, kızıl develer gelip geçtiği su” gibi anlatımlar, kızıl develerin Türklerdeki önemini göstermektedir. Dîvânu Lügati’t-Türk’ten bu yana yazılan Türkçe eserlerde deve ile ilgili pek çok kelime ve tabirle karşılaşmaktayız. Bunların bir kısmı sözlüklerde yer alsa da bir kısmı sözlü kültürde yaşamaktadır, bir kısmı ise kullanımdan düşmüştür. Özellikle deve yetiştirilen bölgelerde deve ile ilgili birçok söyleyişle karşılaşmaktayız. Erkek deveye buğra veya buğur denilmektedir. Dede Korkut Hikâyeleri’nde “bin maya görmemiş buğra” ifadesi ile erkek ve dişi deve için kullanılan kelimelerin ikisi bir arada verilmiştir. Devenin, Türk atasözleri ve deyimlerinde de önemli bir yer teşkil ettiği görülmektedir. İnsanımız, sosyal yaşamdaki birçok konuyu ve sorunu deve üzerine kurulan bu kalıplaşmış sözlerle ifade etme yolunu tercih etmiştir. Gerekli niteliklerden yoksun olan kişinin “Deve Kâbe’ye gitmekle hacı olmaz”, herkesin gözü önünde gerçekleşen büyük bir olayı gizlemeye çalışmanın yararsız oluşu da “Deveye bindikten sonra çalı ardına gizlenilmez.” şeklinde ifadesi bunların sadece birkaçıdır. Bu çalışma ile kültürümüzde deveye dair atasözleri ve deyimler tespit edildikten sonra bunların konularına göre tasnifi yapılacak ve anlamları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Deve, atasözü, deyim, Arap edebiyatı

PDF

___

Akdoğan, Yaşar (hzl.) (yty.). Ahmedî Dîvân. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 30.12.2016). Aksoy, Ömer Asım (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1-2. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yay.Arslan Sarman, Meryem (2014). “Honaz’da Deve ile İlgili Söz Varlığı ve Sözlü Kültür”. Deve Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali-Erkan Demir. İstanbul: Kitabevi Yay. 281-300.Beyzadeoğlu, Süreyya (2003). Şinasi Durûb-ı Emsâl-i Osmâniye. İstanbul: MEB Yay.Ceylan, Ömür (2003). Hânedânda Bir Âsî-Âsaf ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.Çobanoğlu, Özkul (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: AKM Yay.Ebüzziya Tevfik (1885). Durub-ı Emsal-i Osmaniyye. Eyüboğlu, E. Kemal (1973). Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler (Atasözleri) 1. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii A.Ş. Yayınları.Eyüboğlu, E. Kemal (1975). Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler (Deyimler-Tâbirler) 2. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii A.Ş. Yayınları.Gökyay, Orhan Şaik (1980). Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Harmancı, Esat (hzl.) (yty.). Süheylî Dîvân. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10650,girismetinpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 30.12.2016).Hengirmen, Mehmet (hzl.) Güvâhî Pend-nâme (Öğütler ve Atasözleri). Ankara: KTB Yay.İzbudak, Velet (1936). Atalar Sözü. İstanbul: TDK Yayınları.Kaçalin, Mustafa S. (hzl.) (2016). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Ankara: TDK Yay.Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Dîvânı (Tenkitli Basım). Ankara TDK Yay.Ömür, Faik (20120). “Almancada ve Türkçede Hayvan Adlarıyla Yapılmış Deyimlerin Anlam Bakımından Eşdeğerliği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5 (20): 81-113.Önkal, Ahmet, N. Bozkurt (1994). “Deve”. İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: TDV Yay. 222-226.Özer, Hasan, H. Yasen (2014). “Türkiye Türkçesinde Deve ile İlgili Atasözü ve Deyimler”. Deve Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali-Erkan Demir. İstanbul: Kitabevi Yay. 321-328.Pala, İskender (1992). Atasözleri Sözlüğü (Bin Söz – Bin Öğüt). İstanbul: Servet Basım Yayın Ltd. Yay.Parlatır, İsmail (2007). Atasözleri. Ankara: Yargı Yay.Parlatır, İsmail (2010). Deyimler. Ankara: Yargı Yay.Soysal, Ragıp (1971). Türk Atasözleri. Ankara.Tavukçu, Orhan Kemal (hzl.) (yty.). Ahmed Rıdvan-Hüsrev ü Şirin. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10666,metinpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 12.01.2017).Yazar, İlyas (hzl.) (2012). Kânî Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10620,kani-divanipdf.pdf?0 (erişim tarihi: 30.12.2016).Yurtbaşı, Metin (2012). Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü. İstanbul: ex.cel.lence publishing Yay.Yurtbaşı, Metin (2013). Sınıflandırılmış Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: ex.cel.lence publishing Yay.