Molla Hüsrev'in astronomisi üzerine bazı gözlemler: Risale fi muşkilat el-meşhüre fi ilm el-hey'e

Bu çalışmada, Molla Hüsrev'in (öl. 885/1480), Kutbuddin Şirâzî'nin, Nihâyet el-idrâk fi dirayet el-eflâk'ımn onuncu babının bir yorumu olan astronomi sahasındaki Risale fi müşkilât el-meşhûre fi ilm el-hey'e adlı eseri incelenecek, tarihî anlamı ve değeri üzerinde durulacak; XV. yüzyılda, Anadolu - İran - Türkistan ortak kültür havzasında nazarî hikmet çerçevesinde ilmî kozmoloji-astronomi'yi üreten bilginler ile tahsilini alan insanların paylaştığı müşterek Evren tasavvurunun içeriği tahlil edilecektir.

Some remarks on mulla khusraw's astronomy: Risala fi al-mushkilat al-mashura fi ilm al-haya [A treatise on the unsolved problems of astronomy]

Beginning from the second half of XIII.th century, in the area of Anatolia-Iran-Turkestan of Islamic geography, due to education-research institutions (mad-rasas in the lead), a harmony between philosophical-scientific knowledge and religious knowledge was created and this knowledge was socialized. At the end of this process, a similarity occurred in the concept of knowledge between scholars and educated people in Islamic world and in the given area, for the first time in history a philosophical-scientific society was created, in which the concepts of knowledge for scholars and educated people are mostly similar. A typical example of this fact is the science of cosmology-astronomy. In this period, scientific cosmology-astronomy produced by al-hikma al-nazariyya constituted the concept of astronomy-cosmology for an average educated person. In other words, there was a scientific concept of cosmology-astronomy, shared by scholars who produced this astronomy and people who learned it and people was building their conception of universe according to this pattern/patterns. In this paper, I will examine Mullâ Khusravv's (d. 885/1480) Astronomy: Risala ft l-mushkilât al-mashhüra ft ilm al-hay'a as an example. Rather than focusing on the technical side of the Risala which is in fact a commentary on Qutb al-Drn al-ShrrâzI's Nihâyat al-idrâk ft dirâyat al-aflâk (a work which is common in Mullâ Fanân's circle), I will look at the historical value and meaning of its tradition in the lineage of Ibn Haytham - Shams al-Din al-Kharaql - Mahmud al-Chaghmlnr - Muayy al-Din al-Urdi - Naşir al-Din al-Tusî - Qutb al-Din al-Shlrazr - Abd al-Vajid al-Kutâhr - Qadizade al-Bursawr - Ali al-Qushjr. I will also examine the content of scientific mentality in Samarqand Mathematic-Ast-ronomy School. For the last, I will discuss its place, importance and relationships in the context of "The First Environment of Philosophy and Science in Istanbul" which made its existence possible.

PDF

___

Ahaveyn, el-îşkalat el-meşhure fi ilm el-hey'e, Kütahya Vahid Paşa nr. 793.
Ahaveyn, Haşiye ala şerh el-mulahhas, Manisa nr. 1697.
Ali Kuşçu, Haşiye ale el-tuhfetfi ilm el-hey'e, Hüseyin Çelebi nr. 750.
Cealeddin el-Devvanî, İcazet-name li-Müeyyedzade, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi nr. 3733.
Gulam Sinan, Feth el-Fethiyye, bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah nr. 1504.
Kutbuddin Şirazî, Nihayet el-idrakfi dirayet el-eflak, Süleymaniye Kütüphanesi, Damad İbrahim nr. 851; Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya nr. 2145.
Kutbuddin el-Şirazî, Tuhfet el-şahiyye fi ilm el-hey'e, Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah nr. 1459.
Mustafa Zeki, Mirkat el-ula fi şerh sullem el-sema, Selimiye nr. 4777.
SeydîAli Reis, Hulasat el-hey'e, bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya nr. 2591.
Seyyid Şerif Cürcanî, Haşiye ala şerh mantık el-metali, Ankara Milli Kütüphane, nr. 506.
Seyyid Şerif Cürcanî, Şerh el-tezkire fi ilm el-hey'e, Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsni Paşa nr. 1276.
Teftazanî (müstensih), Nihayet el-idrak fi dirayet el-eflak,. İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, AY, nr. 4708.
Basmalar
Ali Kuşçu, Şerh tecrid el-itikad, Tahran 1890.
Erünsal, İsmail E., Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri: Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu, Ankara, 2008.
İbn el-Ekfanî, İr şad el-kasıd ila esna el-mekasıd, nşr.: Mahmud Fahurî ve diğerleri, Beyrut 1998.
İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I, İstanbul 1997.
Katip Çelebî, Keşf el-zunun an esami el-kutub ve el-funun, c. I-II, nşr. Ş.Yaltkaya - R. Bilge, İstanbul 1941-1943.
Mueyyeddin Urdî, Kitab el-hey'e, nşr. George Saliba, Beyrut 1990.
Ragep, F. J., Nasr al-Din al-Tusi's Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fi 'ilm al-hay'a), New York c.I-II, 1993.
Şihabeddin Sühreverdî, Kitab el-telvihat el-levhiyye ve el-arşiyye, el-ilm el-sâlis (ilahiyyât), Mecmua-i musennefat-i Şeyh İşrak içinde, nşr. Henry Corbin, Tehran 2001.
Taşköprülüzade, el-Şekâik el-numaniyye fi ulema el-devlet el-osmaniye, nşr.: Seyyid Muhammed Tabatabaî Behbanî(Mansur), Tahran 2009.
Tehanevî, Keşşaf istilahat el-junun, nşr. Refik el-Acem ve diğerleri, c. I, Beyrut 1996.
Toomer, G. J., Ptolemy's Almagest, Princeton 1998.
Walbridge, John, The Science of Mystic Lights: Qutb al-Din Shirazi and the Illuminationist Tradition in Islamic Philosophy, Harvard 1992.
Yücedoğru, Tevfık ve diğerleri (editör), Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) - Bildiriler-, Bursa 2010.
Yücedoğru,, Tevfık ve diğerleri (editör), Uluslararası Hocazade Sempozyumu (22-24 Ekim 2010 Bursa) - Bildiriler-, B ursa 2011.
Makaleler
Fazhoğlu, İhsan, "VII. Oturum", Türkiye'de/Türkçe'de Felsefe Üzerine Konuşmalar, (Yayma hazırlayan: Cüneyt Kaya), II. Baskı, İstanbul 2010, s. 201-255.
Fazhoğlu, İhsan, "Osmanlı coğrafyasında ilmî hayatın teşekkülü ve Davud el-Kayserî", Uluslararası Davud el-Kayserî Sempozyumu, Ankara 1998, s. 25-30; [Aynı makale şurada tekrar yayımlandı: Turan Koç, İbn Arabi Geleneği ve Davud el-Kayseri, İstanbul 2011, s. 17-43].
Fazhoğlu, İhsan"Ali Kuşçu", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi (İstanbul: 1999), vol. 1, s. 216-219.
Fazhoğlu, İhsan, "Osmanlı felsefe-biliminin arkaplanı: Semerkand matematik-astronomi okulu", Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, İstanbul 2003/1, S. 14, s. 1 -66.
Fazhoğlu, İhsan, "The Samarqand Mathematical-Astronomical School: A Basis for Ottoman Philosophy and Science", Journal for the History of Arabic Science 14 (2008): 3-68.
Fazhoğlu, İhsan,"Between Reality and Mentality: Fifteenth-Century Mathematics and Natural Philosophy Reconsidered" [Hakikat ve İtibar Arasında: XV. Yüzyılda Matematik ve Doğa felsefesini Yeniden Düşünmek], yayımlanacak makale.
Fazhoğlu, İhsan,"İki bilgi arasında: İnnî ile limmî burhan ve astronomi bilimi örneğinde doğa felsefesi ile matematik bilimleri arasındaki ilişki sorunu", yayımlanacak makale.
Hogendijk, Jan. P., "al-Kashi's determination of Jt to 16 decimals in an old manuscript", Ze-itschrift fur Geschichte der Arabish-Islamischen Wissenschaften, vol. XVIII, Frankfurt 2009,73-152.
Morrison, Robert. "Qutb al-Din al-Shirazi's Hypotheses for Celestial Motions." Journal for the History of Arabic Science, c. XIII, Halep 2005, s. 21-140.
Ragep, F. Jamil, "Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science," Osiris 16 (2001): 49-71.
Ragep, F. Jamil, "Alı QushjT and Regiomontanus: Eccentric Transformations and Copernican Revolutions", Journal for the History of Astronomy 36 (2005): 359-371.
Ragep, F. Jamil, "Astronomy in the Fanârî-Circle: The Critical Background for Qadrzade al-RümT and the Samarqand School," Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) - Bildiriler-, Editörler: Yücedoğru, Tövfik ve diğerleri, Bursa 2010, s. 165-176.
Saliba, George Saliba, "Al-Qushjî's Reform of the Ptolemaic Model for Mercury," Arabic Sciences and Philosophy 3 (1993): 161-203.
Şenel, Kübra, "Teorik Dil Açısından Beşerî Bilginin Sınırları: Klasik Kozmolojinin Felekler Öğretisi'ne Hocazade'nin Eleştirileri", Uluslararası Hocazade Sempozyumu (22-24 Ekim 2010 Bursa) - Bildiriler-, Editörler: Yücedoğru, Tevfik ve diğerleri, Bursa 2011, s. 325-337.
Maddeler
Aksoy, Hasan, "Miieyyedzâde Abdurrahman Efendi", TDVİslam Ansiklopedisi, c. XXXI, İstanbul 2006, s. 485-486.
Fazlıoğlu, İhsan, "Shirwani", The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007, s. 1055-1056.
Fazlıoğlu, İhsan, "Qushji", The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007, s. 946-948.
Langermann, Y. Tzvi, "Kharaqf', The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007, s. 627.
Langermann, Y. Tzvi,Y. Tzvi "Ibn al-Haytham", The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007, s. 556-557.
Ragep, F. J, "Shirazf', The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c. II-II, New York, 2007, c.I-II, New York 2007, s. 1054-1055.
Ragep, F. J, "Qadizade al-Rumf', The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007,s. 942.
Ragep, F. J,"TûsF', The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007, s. 1153-1155.
Ragep, Sally, "JaghmTnl", The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-11, New York 2007,s. 584-585
Koca, Ferhat, "Molla Htisrev", Türkiye Diyanet Vakfı islam Ansiklopedisi, c. XXX, Ankara 2005 c.I-11, New York 2007,, s. 252-254.
Topdemir, Hüseyin, "'Abd al'Wajid", The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Editörler: Thomas Hockey ve diğerleri, c.I-II, New York 2007, s. 5-6.
Tezler
Ertuğrul, Resul, Kutbuddin Şirazi ve Tefsiri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara 2011.
Keleş, Mahmut Recep, Kutbüddin Şi razı (1236-1311) 'nin Hayatı, Eserleri ve Ortaçağ İslam Kültüründeki Yeri, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul 2008.
Genel Ağ Makaleleri
Fazlıoğlu, İhsan İbn Sertak için bkz. İhsan Fazlıoğlu, http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/ makaleler/l .php?id=166.